سیر تغییرات لقب های محمدرضا شاه

در این بخش ده‌ سـند‌ کـوتاه را مـی‌خوانید که عمدتا فرمانهای‌ «دفتر مخصوص شاهنشاهی»در مورد لقبهای محمد رضا پهلوی‌ است.دوره زمانی این‌ فـرمانها به دهه 54-1344 باز می‌گردد و شروع آن‌ زمانی است که در24‌ شهریور 1344 دو مجلس شورای مـلی و سنا در نشست مشترکی لقـب «آریـامهر» را برای خطاب قرار دادن‌ محمد رضا پهلوی تصویب کردند.گفته می‌شود واضح این واژه محمد صادق کیا بوده‌ است؛ همان کسی که برای احیای زبان ایران باستان می‌کوشید و مایل بود الفبای تـازه‌ای در زبان‌ فارسی به کار گرفته شود.کمتر از یک ماه پس از اعطای لقب آریامهر،شاه‌ در‌ دستور المعملی‌ ضمن اینکه خواستار کاربرد لقب«شاهنشاه آریامهر»برای خود شد؛همگان را از به کار بردن‌ کلمه اعـلی حـضرت منع کرد.به دنبال پرسش وزیر فرهنگ و هنر(مهرداد‌ پهلبد‌)که تکلیف‌ تقدم و تأخر واژه آریامهر نسبت به«نام مبارک محمد رضا شاه پهلوی»چه خواهد شد؛شاه‌ دستور داد«محمد رضـا شـاهنشاه پهلوی آریامهر»در نامه‌ها و مراسم و...به‌ کار‌ رود و تأکید کرد برای فرامین از این جمله استفاده شود:«ما،محمد رضا پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران». در سال 1349 شاه بار دیگر خواستار به کارگیری کـلمه اعـلی حضرت‌ با‌ یک‌ واژه جدید دیگر شد و دستور‌ داد‌«اعلی‌ حضرت همایون محمد رضا پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران»

عنوان کامل او باشد.در اوایل دهه پنجاه که تعبیر«شخص اول»نیز‌ در‌ محاورات‌ و مطبوعات‌ بـرای شـاه بـه کار رفت،پس از‌ تحقیقی‌ که در ریـشه ایـن عـنوان صورت گرفت،روشن شد که‌ این تعبیر هم ترجمه است و هم حاجی میرزا آقاسی‌ در‌ مدت‌ چهارده سال صدارت خود از آن‌ اسـتفاده مـی‌کرد.شـاه نیز‌ دستور داد از کاربرد«شخص اول»جلوگیری شود.

متن اسناد بهشرح ذیل است :

سند نخست :

شماره کـتاب:3843

تـاریخ خروج:13/7/44

دفتر مخصوص شاهنشاهی‌

جناب‌ آقای‌ هویدا نخست‌وزیر

بر حسب فرمان مطاع مبارک ملوکانه ابلاغ می‌نماید قدغن‌ فرمائید‌ بـه طـور بـخشنامه به کلیه‌ وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی ابلاغ صادر نمایند که از ایـن به بعد‌ عنوان‌ مبارک‌ شاهانه‌ (شاهنشاه آریا مهر)خواهد بود بدون لقب اعلیحضرت.

رئیس دفتر مخصوص‌ شاهنشاهی‌

********

سند دوم :

شـماره‌ کـتاب:4010

تـاریخ خروج:18/7/44

دفتر مخصوص شاهنشاهی

جناب آقای جواد بوشهری نایب‌ رئیس‌ جـشنهای‌ دوهـزار و پانصد ساله شاهنشاهی ایران

برحسب فرمان مطاع مبارک ابلاغ می‌شود از این به‌ بعد‌ عنوان ذات مبارک مـلوکانه در کـلیه‌ نـوشتجات و نامه‌ها و غیره(شاهنشاه آریا مهر)بدون‌ ذکر‌ اعلیحضرت‌ خواهد بود قدغن فـرمائید در امـتثال امـر مطاع مبارک این عنوان را همیشه ملحوظ‌ دارند‌.

رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی

******

سند سوم :

شماره:4684

تاریخ:24‌/7/1344‌

وزارت‌ فرهنگ و هنر

جناب آقای هیراد رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی

عطف بـه بـخشنامه شماره 27724-15‌/7/1344‌ نخست‌وزیر ی،موضوع تقدیم عنوان‌ خجسته«آریامهر»به پیشگاه ذات اقدس همایونی،به‌ اطـلاع‌ مـی‌رساند‌:



در بـرخی موارد از جمله:

گشایش مؤسسات اعم از فرهنگی و غیره نام مبارک«محمد رضا‌ شاه‌ پهلوی‌»بـاید ذکـر گردد و در این صورت تکلیف تقدیم و تأخر عنوان والای«آریامهر‌»روشن‌ نیست.

وزیر فرهنگ و هـنر.مـهرداد پهـلبد

******

سند چهارم:

شماره کتاب:4599

تاریخ خروج:9/8/44

دفتر مخصوص شاهنشاهی

جناب‌ آقای‌ پهلبد وزیر فرهنگ و هنر

در پاسخ مـرقومه شـماره 4684 موضوع تقدّم و تأخر‌ عنوان‌ خجسته آریامهر اجازه فرمودند ابلاغ شود که‌ عـنوان‌ مـبارک‌ خـواهد بود از(محمد رضا شاهنشاه پهلوی‌ آریامهر‌)که در نامه‌ها و گشایش مؤسسات و غیره ذکر و به کار بـرده مـی‌شود.

رئیـس دفتر‌ مخصوص‌ شاهنشاهی

*******

سند پنجم:

شماره:7382‌/11‌

تاریخ‌:20/8/1344

وزارت امور خـارجه

ریـاست‌ محترم‌ دفتر مخصوص شاهنشاهی

بطوریکه استحضار دارند فرامینی که به توشیح مبارک اعلیحضرت‌ همایون‌ شاهنشاه آریـامهر مـی‌رسد

با تأییدات خداوند‌ متعال

ما محمد رضا‌ پهلوی‌ شاهنشاه ایران

شروع مـی‌شود و نـظر‌ به‌ اینکه عنوان آریامهر در فرامین باید مـنظور گـردد عـلیهذار خواهشمند است مراتب را‌ به‌ شرف عرض مـبارک هـمایونی رسانده‌ مقتضای‌ رأی‌ انور ملوکانه را‌ در‌ نحوه‌ تهیه فرامین به‌ وزارت‌ امور خارجه امـر بـه ابلاغ فرمایند.

از طرف وزیر امـور خـارجه

امر فـرمودند مـا‌ مـحمد‌ رضا پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران

امـر‌ فـرمودند‌ جواب داده‌ شود‌

با‌ تأییدات خداوند متعال

ما‌ محمد رضا پهلوی آریـامهر شـاهنشاه ایران

*******

سند ششم :

شماره:6592

تاریخ:19‌/10‌/44

دفتر مـخصوص شـاهنشاهی

جناب آقای‌ قدس‌ نخعی‌ وزیـر‌ دربـار‌ شاهنشاهی

برحسب فرمان‌ مطاع‌ شاهانه عنوان ذات مقدس در کلیه نوشتجات و نامه‌ها و غیره(شاهنشاه‌ آریـامهر)بـدون ذکر کلمه اعلیحضرت خواهد‌ بـود‌ و عـناوین‌ فـرامین که به تـوضیح ذات مـقدس‌ شاهانه‌ می‌رسد‌ به‌ شـرح‌ زیـر‌ باید‌ تهیه شود:

با تأیید خداوند متعال

ما

محمد رضا پهلوی آریامهر شاهنشاه ایـران

مـراتب در تاریخ 1/9/44 به جناب آقای نخست‌وزیر و وزارت امـور خـارجه هم ابـلاغ شـد‌. کـه به تمام وزارتخانه‌ها و دو اثـر دولتی اعلام دارند.

رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی

*********

سند هفتم :

شماره:5284/د

تاریخ:22/6/1349

دربـار شـاهنشاهی

جناب آقای امیر عباس هویدا‌ نـخست‌وزیر‌

حـسب الامـر مـطاع مـبارک اعلیحضرت همایون شـاهنشاه آریـامهر مقرر است ابلاغ گردد که‌ عنوان کامل ذات مقدس شاهانه(اعلیحضرت همایون محمد رضا پهلوی آریامهر شـاهنشاه‌ ایـران)مـی‌باشد و در مواردی‌ که‌ ذکر نام نامی ملوکانه ضـروری نـمی‌باشد(اعـلیحضرت هـمایون‌ شـاهنشاه آریـامهر)ذکر می‌گردد.در موقع عرض گزارش در پیشگاه مبارک شاهانه می‌توان کلمه‌ شاهنشاها‌ را‌ به کار برد البته جراید‌ و مجلات‌ مستثنی از این امریه بوده و می‌توانند مانند گذشته‌ عنوان شاهنشاه آریـامهر را درج نمایند.در اجرای اوامر جهان مطاع مبارک همایونی متمنی است‌ مراتب‌ را‌ به مقامات ذیربط ابلاغ‌ فرمایند‌.

اسد اله علم

وزیر دربار شاهنشاهی

رونوشت برای استحضار جناب آقای معینیان ریاست محترم دفتر مـخصوص شـاهنشاهی ایفاد می‌شود.

وزیر دربار شاهنشاهی

اسد اله علم

*******

سند هشتم :

دفتر‌ مخصوص علیا حضرت شهبانوی ایران‌ گزارش

در مورد عنوان«شخص اول»و تاریخچه آن در زبان فارسی و اینکه این اصطلاح از کـی بـه‌ وجود آمده است با بررسی مدارک و کتابها مراتب‌ ذیل‌ را به‌ عرض می‌رساند:

عنوان«شخص اول»ترجمه: Le Premier Ministre فرانسه و یا The Prime Minister انگلیسی و به معنای‌ نخست‌وزیر است.

ایـن عـنوان چنان که در نزد اهل تـاریخ و زبـان‌ معلوم‌ است‌ و در کتابها نیز ذکر شده،از زمان‌ صدارت حاجی میرزا آقاسی در ایران معمول گردیده و شیوع یافته ‌‌است‌ و در این خصوص در کتاب رجال ایران تألیف بـامداد ج 2،ص 206 چـنین آمده است‌:

«حاجی‌ مـیرزا‌ آقـاسی در مدت چهارده‌سال صدارت خود فعال مایشأ و متنفذ در عقیده و اراده‌ شاه بود و ملقب‌ و مشهور به لقب«شخص اول»شد و صدارت را مادون شأن و مرتبه خود می‌دانست‌ از این جهت مایل‌ نبود‌ بلکه غدغن هـم نـمود که کسی او را به عنوان صدراعظم خطاب‌ و نام نبرد و فقط عنوان«شخص اول»برای خود برگزید.»

بنابراین چنان که ملاحظه می‌فرمایند عنوان«شخص اول»مخصوص صدور‌ و رئیس الوزراءها بوده و هیچ وقت در مورد شـاهنشاهان ایـران به کـار نمی‌رفته است زیرا عناوین‌ مقام سلطنت در ایران معین و مشخص است و احتیاج به ترجمه از زبان‌های خارجی در میان‌ نـبود‌،و اینکه‌ در زمان ما در روزنامه‌ها و مکاتبات و محاورات و کتابها در مورد مقام سلطنت‌ عـنوان«شـخص اول»بـه کار می‌برند اشتباه محض و دون مقام سلطنت و شاهنشاه ایران می‌باشد.

عنوان«بانوی اول»نیز‌ که‌ در کشورهای غربی فقط در مـورد ‌ ‌بـانوان رؤسای جمهور به کار می‌رود، اخیرا در زبان فارسی و نوشته‌ها متداول گردیده است و البـته اسـتعمال آن در ردیـف‌ عناوین علیا حضرت شهبانوی‌ ایران‌ صحیح نیست و باید جدا از استعمال و شیوع آن جلوگیری‌ گردد،مگر در مـواردی که گفتگو در مورد بانوان رؤسای جمهور کشورهای بیگانه باشد

********

سند نهم :

شماره‌:653‌

تاریخ‌:21/6/53

دفـتر مـخصوص علیا‌ حضرت‌ شهبانوی‌ ایران

محرمانه

جناب آقای معینیان

ریاست دفتر مخصوص شاهنشاهی

گزارشی در مورد عنوان«شخص اول»و تاریخچه آن به عرض مبارک علیا‌ حضرت‌ شهبانوی‌‌ ایران رسید،فرمودند،این گزارش به شرف عـرض‌ پیشگاه‌ مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه‌ آریا مهر برسد.

در اجرای اوامر صادره،عین گزارش مذکور به پیوست ایفاد می‌گردد،خواهشمند‌ است‌‌ اقدام‌ لازم معمول فرمائید.

رئیس دفتر مخصوص علیا حضرت شهبانوی ایران‌

********

سند دهم :

شـماره:1-104/م

تـاریخ:28/7/1353

دفتر مخصوص شاهنشاهی

جناب آقای غلامرضا کیانپور

وزیر اطلاعات و جهانگردی

موضوع:بکار بردن‌ عناوین‌ شخص‌ اول مملکت و بانوی اول کشور

حسب الامر مطاع مبارک ملوکانه ابلاغ‌ می‌نماید‌ که به کار بردن عـناوین شـخص اول و بانوی‌ اول برای مقام شامخ سلطنت اعلیحضرت همایون شاهنشاه‌ آریامهر‌ و علیا‌ حضرت شهبانوی‌ ایران در نشریات و وسائل ارتباط جمعی در کشور شاهنشاهی بهیچ‌وجه‌ صحیح‌ نیست‌ بنابراین‌ وزارت اطلاعات و جهانگردی تذکر لازم بدهند و مراقبت نـمایند کـه این قبیل عناوین مورد‌ استفاده‌ قرار‌ نگیرد.

28/7/1353 رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی

رونوشت عطف به گزارش شماره 653 مورخ‌ 21‌/7/53 برای جناب آقای کریم پاشا بهادری رئیس دفتر مخصوص علیا حضرت شـهبانوی‌ ایـران‌ ارسـال‌ می‌شود که مراتب را به شـرف‌ عـرض مـعظم لها برسانند.

رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی‌

*******

سند یازدهم :

شماره:27-200

تاریخ:26/7/1354

دفتر مخصوص شاهنشاهی‌

جناب‌ آقای‌ امیر عباس هـویدا نـخست‌وزیر

مـوضوع:بکار بردن عناوین رسمی

اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریـامهر امـر مقرر‌ فرمودند‌ ابلاغ شود که مقامات رسمی و اداری کشور ضمن سخنرانیها و گزارش‌های خود عناوین‌ رسمی‌ و ملوکانه‌ و علیا حضرت‌ شهبانوی ایـران و خـاندان شـاهنشاهی را که تصویب و ابلاغ شده است بکار برند و از‌ به‌ کار‌ بـردن‌ عناوین و صفاتی غیر از این خودداری نمایند.

رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی‌

26‌/7/1354

رونوشت برای استحضار جناب آقای اسد اله علم وزیـر دربـار شـاهنشاهی ایفاد می‌گردد.

رئیس دفتر‌ مخصوص‌ شاهنشاهی

رونوشت برای استحضار جناب آقـای هـرمز قریب رئیس کل تشریفات شاهنشاهی‌ ارسال‌‌ می‌گردد.

رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی