۳۰ تیر، روزی تاریخی برای روحانیت و مردم

در 19 تیر ماه با صدور فرمان نخست‌وزیری مصدق وی اهم سیاست خود را اصلاحات داخلی اعلام کرد و بر این اساس تقاضای تصویب «لایحه اختیارات» به مدت 6 ماه را کرد.

جناح وابسته به دربار اخذ اختیارات را مترادف با دیکتاتوری خواند و در این بین حزب توده نیز با اخذ اختیارات موافق نبود. از طرفی وکلای جبهه ملی و آیت‌الله کاشانی از لایحه مزبور حمایت کردند، اما دکتر مصدق هنگام معرفی کابینه به مانور خطرناکی دست زد و اعلام کرد که پست وزارت جنگ را خود به عهده خواهد گرفت و به این ترتیب موجب تصادم شدید شاه و دولت گردید و چون این خواسته با مخالفت شاه روبه رو شد، مصدق در 26 تیر ماه 1331 بدون مشورت با یارانش استعفا کرد.

این امر در زمانی که دادگاه بین‌المللی لاهه در مرحله رأی دادن به مسئله نفت بود ریسک بزرگی به شمار می‌رفت. با استعفای مصدق همه سنگرهای مستحکم ملت از کنترل او خارج شد و رادیو و تبلیغات، مجامع و جراید، شهربانی، ژاندارمری و ارتش همه از اختیار ملت بیرون رفت.

*کنارگیری مصدق بازار را به تعطیلی کشاند

انعکاس کناره‌گیری مصدق باعث شد که بعدازظهر روز 26 تیر ماه بیشتر مغازه‌ها و بازار تعطیل شود. در آن روز فرمانداری نظامی با تانک و زره‌پوش به خیابانها ریختند و مناطق مهم پایتخت مانند بازار، دانشگاه و میدان بهارستان را زیرنظر گرفتند.

روزهای 26 و 27 تیر ماه اعتراضات قشرهای مختلف مردم  به کناره‌گیری دکتر مصدق افزایش یافت و شهر تهران را ناآرامی فرا گرفت، اما تظاهرات منحصر به تهران نبود و موج اعتراض سراسر کشور را فرا گرفت.

احمد قوام که مورد حمایت دربار و رئیس مجلس بود در ملاقاتی با هندرسن سفیر آمریکا در ایران قول دریافت کمک بلاعوض برای ترمیم کسر بودجه را گرفته بود.

سفارت انگلستان هم با آن که قوام را تنها شخصی می‌دانست که می‌توانست از پس اوضاع برآید، از قبول استعفای مصدق توسط شاه حمایت نکرد. شاه تا 25 تیر ماه که قضیه پست وزارت جنگ مطرح شد مایل به برکناری مصدق و یا نخست‌وزیری قوام یا سیدضیاء که انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها طرفدار آن بودند، نبود و می‌خواست کار نفت به دست مصدق حل و فصل شود، چرا که از محبوبیت فوق‌العاده مصدق نزد مردم آگاه بود.

انگلیسی‌ها از مواضع شاه در جریان ملی کردن صنعت نفت به شدت خشمگین بودند و اعتقاد داشتند که شاه می‌خواهد به آمریکا و انگلیس نشان دهد که با نخست‌وزیریِ یک مرد قوی مخالف نیست، اما اراده مردم آشکارا پشتیبان مصدق است. 

سفارت آمریکا که قوام را تنها مهره مناسب می‌دانست موجبات روی کار آمدن وی را فراهم نمود و شاه را که نسبت به قوام خوشبین نبود مجاب کرد، در صورت بروز رخدادی نگران‌کننده به صدارت وی رضایت دهد.

به این ترتیب روز بعد از کناره‌گیری مصدق و با اعلام قبول استعفای وی از طرف شاه توسط علاء وزیر دربار، با مانوری سریع قوام جایگزین مصدق شد. و علاء از طرف شاه رأی تمایل مجلس شورای ملی را نسبت به نخست‌وزیر آینده خواستار شد.

روز 28 تیر ماه با اشاره شاه، جلسه سری مجلس با حضور 42 نماینده و در غیاب نمایندگان فراکسیون ملی، به زمامداری قوام رأی داد و شاه نیز در حین صدور فرمان نخست‌وزیری او لقب «جناب اشرف» را که قبلاً به مناسبت مخالفت وی در مجلس مؤسسان با تغییر قانون اساسی از او گرفته بود به او بازگرداند.

*28 تیرماه تظاهرات مردم علیه کنگیری مصدق شدت یافت

تظاهرات مردم از 28 تیر ماه با شدت بیشتری گسترش یافت. قوام بلافاصله بیانیه شدیداللحنی منتشر کرد که به بیانیه «کشتی‌بان را سیاستی دگر آمد» مشهور شد. و مضمون آن ایجاد رابطه با انگلیس، قلع و قمع گروههای سیاسی، توقف طرحهای اصلاحی مالی ، تهدید گروههای اسلامی، ایجاد دادگاههای انقلابی و اعدام افراد و پایان دوران خودسری بود. این اعلامیه اثر سوئی در افکار عمومی به جای گذارد.

*آیت‌الله کاشانی کلیدی ترین نقش در مقاومت مردمی داشت

کلیدی‌ترین نقش در مقاومت مردم در برابر توطئه برکناری مصدق که از روز 26 تیر با صدور اطلاعیه‌هایی آغاز شده بود برعهده آیت‌الله کاشانی بود،14زیرا افراد جبهه ملی غالباً مرد عمل نبودند و بعد از تشکیل فراکسیون نهضت ملی به درخواست فرمانداری نظامی اعلامیه‌ای مبنی بر دعوت مردم به سکوت و آرامش صادر کردند که بارها از رادیو پخش شد.

بنابر این همه امیدها و نگاهها متوجه آیت‌الله کاشانی شد و او هم بی درنگ منزل دامادش را به ستاد حمایت از مصدق تبدیل کرد و با استفاده از خط تلفن همسایه‌ها ارتباط گسترده‌ای با مردم کشور برقرار نمود و توانست مردم را در حالی که خانه مزبور در محاصره تانکها بود به صحنه بیاورد.

وی در مصاحبه‌های متعددی که انجام داد تهدید کرد که اگر قوام تا 48 ساعت دیگر نرود کفن می‌پوشد و به خیابان می‌آید. قوام حکم کتبی دستگیری آیت‌الله کاشانی را صادر می‌کند. با این حال آیت‌الله کاشانی حزب توده را که همگام با ارتجاع به مصدق و نهضت ملی مظنون بود و به آن فحاشی می‌کرد، به وسیله خدابنده و لنکرانی به مبارزه علیه قوام دعوت کرد.

به طوری که عده‌ای از اعضای جوان حزب توده که مخالف سرسخت مصدق و نهضت ملی بودند، به ابتکار خود به پشتیبانی از مصدق برخاستند. به این ترتیب مردم بار دیگر برای عقب راندن عوامل ارتجاع و دفاع از دستاوردهای جنبش به صحنه آمدند و همبستگی خود را با رهبران نهضت اعلام کردند.

در 28 تیر اعلامیه‌ای از جانب فراکسیون نهضت ملی صادر شد که روز 30 تیر را تعطیل عمومی اعلام کرد. تهران و دیگر شهرها دچار تشنج و ناامنی شدند و طبقات مختلف مردم به تظاهرات پرداختند بازار تهران تعطیل و زد و خورد در خیابانها بین تظاهرکنندگان و پلیس آغاز شد. در 29 تیر شهر تهران به حالت تعطیل درآمد و مردم به تظاهرات ادامه دادند.

ملاقات جمعی از نمایندگان جبهه ملی با شاه و اعتراض به غیرقانونی بودن انتخاب قوام هم بی‌نتیجه بود. بنابر این 28 نماینده مجلس طی اعلامیه‌ای متذکر شدند برای ادامه نهضت ملی جز زمامداری دکتر مصدق با شخص دیگری موافقت نخواهند کرد.

قوام که با موج گسترده مخالفت مردم روبه رو بود برای اعاده امنیت از شاه درخواست اختیارات فوق‌العاده و انحلال مجلسین را نمود و تهدید کرد در غیر این صورت استعفا می‌دهد، اما شاه با قول مساعد انحلال مجلسین در صورت وخامت اوضاع، تنها دستور استفاده از نیروی انتظامی در جهت برقراری نظم را صادر کرد.

از سپیده دم روز 30 تیر ماه پیش از طلوع آفتاب تانکها و زره‌پوشها در نقاط مختلف شهر مستقر شده بودند. صبح همان روز در حالی که شهر یکپارچه تعطیل بود مردم در دسته‌های مختلف شعار می‌دادند و به طرف خیابانهای مرکز شهر و میدان بهارستان حرکت می‌کردند. تیراندازی در ساعت 7 بامداد در بازار تهران آغاز شد که چند نفر مجروح شدند. جمعیت هر چه به سمت میدان بهارستان می‌رفت فشرده‌تر می‌شد و در آنجا مأموران پلیس اقدام به شلیک گلوله و افکندن گاز اشک‌آور کردند که چندین نفر شهید شدند.

فرمان قتل‌عام مردم از طرف حکومت نظامی صادر شد، از زمین و آسمان خون می‌بارید. هزاران نفر در این زد و خورد مقتول و مجروح شدند. در شهرستانها هم تظاهرات مردم خونین شد و بین پلیس و مردم درگیری ادامه داشت.

در ساعت 11 صبح رهبران حزب توده اعلامیه‌ای مبنی بر شرکت در تظاهرات صادر کردند. درگیریها تا ساعت 2 بعد ازظهر ادامه داشت. مردم ساعت 4 بعدازظهر مجدداً به خیابانها آمدند، اما در ساعت 5 بعد ازظهر سپاهیان و تانکها و خودروها میدان شهر را به دستور دربار ترک کردند.19 وقتی عده‌ای از نمایندگان مجلس با شاه ملاقات کرده خطر سقوط رژیم را اعلام کردند، وی قوام را از نخست‌وزیری معزول کرد و علاء وزیر دربار به مجلس رفت و خبر استعفای قوام را به اطلاع مجلس رساند.20

شاه همراه با پذیرش خواستهای جنبش ملی به مجلس پیغام داد که «من مصدق را عزل نکردم خودش استعفا داد. بنابر این یکی را از جبهه ملی معرفی کنید.»

دکتر شایگان و عبدالله معظمی می‌خواستند کاندیدای نخست‌وزیری شوند که با نطق دکتر بقایی در مجلس منصرف شدند و کاشانی افرادی را به سرعت به شهرستانها فرستاد تا میتینگ‌های متعددی برپا شود و علاء وزیر دربار را تهدید کرد که اگر دکتر مصدق به نخست‌وزیری برنگردد با جلوداری شخص خودم دهانه تیز انقلاب را به جانب دربار رهبری می‌کنم.

بالاخره از 64 نماینده حاضر در مجلس 61 نفر به زمامداری دکتر مصدق رأی دادند و سرانجام بعد از کشمکش‌های فراوان و زد و خوردهایی که صورت گرفت تظاهرات مردم نتیجه داد. به این ترتیب مصدق یک بار دیگر با اختیارات تام و در دست داشتن وزارت دفاع زمام امور را در دست گرفت. دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی با انتشار اعلامیه‌هایی از مردم خواستند از حمله و ضرب و جرح نظامیان و مأمورین پلیس خودداری نمایند، چرا که نقش سازمان افسران ناسیونالیست در خنثی کردن کشتار مردم توسط نیروی زمینی و هوایی ارتش و امتناع فرماندهان واحدهای زمینی مستقر در بهارستان از تیراندازی کردن به مردم در این روز قابل توجه بود. 

در حالی که فرمان نخست‌وزیری مجدد مصدق صادر شده بود دکتر سیدحسن امامی رئیس مجلس شورای ملی از سمت خود استعفا داد.

به مناسبت این پیروزی بزرگ گردهمایی عظیمی با شرکت همه احزاب و گروههای سیاسی تشکیل شد که در آن دهها هزار نفر شرکت داشتند.

قیام 30 تیر زوال دولت مستعجلی را همراه داشت که بیش از 3 روز از تشکیل آن نمی‌گذشت. احساساتی که مردم ظرف چهار روز پس از استعفای دکتر مصدق نشان دادند و پیروزی آنها در واقعه 30 تیر بازتاب وسیعی در سراسر خاورمیانه داشت.

اگرچه در داخل ایران بهره‌برداری مطلوبی از آن نشد، اما در خارج واکنش فوری آن کودتای افسران آزاد در مصر و خلع ملک فاروق بود که در کمتر از یک هفته پس از آن رخ داد. 26 قیام مزبور در مطبوعات جهان به خصوص در اروپا و آمریکا به عنوان پیروزی بزرگ ملت ایران و دکتر مصدق مورد بحث و بررسی قرار گرفت، چرا که بازگشت دکتر مصدق لطمه جدی به منافع بریتانیا وارد ساخته بود. قوام ظاهراً فراری و پنهان شده بود هر چند که بیشتر مردم تهران از محل اقامت وی مطلع بودند.

*مصدق از مجازات قوام اجتناب کرد

 دکتر مصدق نیر علی‌رغم درخواستهای مکرر مردم تهران و شهرستانها، حاضر نشد قوام را به مجازات برساند و از عاملین فاجعه 30 تیر انتقام بگیرد، چون از جانشینی قوام به جای خود ناراضی نبود.

روز بعد از قیام 30 تیر در 9 ژوئن 1952 دیوان داوری بین‌المللی لاهه با اکثریت 9 رأی در مقابل 5 رأی به این نتیجه رسید که صلاحیت رسیدگی به دعوای دولت بریتانیا علیه ایران را ندارد.

در این رسیدگی قاضی انگلیسی نیز رأی خود را به نفع ایران داد که در نتیجه دفاع شجاعانه پروفسور هانری رولن بود. به این ترتیب در دو روز متوالی، حق و عدالت پیروز شد و دو شکست پیاپی یکی در تهران و دیگری در لاهه به سیاست استعماری انگلیس در ایران وارد گردید. و در محافل سیاسی انگلیس قیام 30 تیر و رأی دیوان دادگستری بین‌المللی به نشانه شکست امپراطوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه تلقی گشت. 31 طی مرداد 1331 شاه از موضع ضعف بیشتر اختیاراتی را که دکتر مصدق طلب می‌کرد به او اعطا کرد. اصلاحات با اختیارات ویژه اعطایی به دولت مردمی، شتاب بیشتری گرفت و دولت مقتدر کلیه روابط خود را با دولت انگلیس در ماههای بعد قطع کرد.

پس از کسب دو پیروزی، دکتر مصدق در پیامی از مشارکت مردم سپاسگزاری کرد و با درود به شهدا خواستار حفظ نظم و امنیت شد. پس از رأی اعتماد مجلس به دکتر مصدق و اعطای حق انتخاب وزیر دفاع از سوی شاه به نخست‌وزیر، مراسم سوگواری شهدای 30 تیر برگزار شد و با تصویب مجلس روز 30 تیر به عنوان روز قیام ملی نامگذاری شد.