القاعده» از کدام کتاب‌ها سربیرون آورده‌اند؟

20 شهریور 1392مصادف با سالروز حملات 11سپتامبر است؛روزی که سلسله‌ای از حملات انتحاری به برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی در شهر نیویورک ایالات متحده آمریکا آغازگر تحولاتی شگرف در نظم نوین جهانی شد. به همین منظور به کتاب‌های مطرح موجود درباره «القاعده» می‌پردازیم؛ گروهی که متهم اصلی این حادثه شناخته شده است.-
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ در بررسی حادثه 11 سپتامبر از زمان وقوع آن تاکنون، شاهد گفتارها و نگاه های مختلفی هستیم که هریک تلاش می کنند این واقعه را در درون نظام معنایی خویش قرار دهند و آن‌را تفسیر کنند. برای مثال گروهی آن را کار سازمان های تروریستی بین المللی می دانند،گروهی آن را سناریوی خود آمریکا در راستای تلاش برای بسط هژمونی خود در منطقه دانسته و طرح ایده خاورمیانه بزرگ را نمودی از آن تلقی می کنند و گروهی نیز آن را نشانه ای از شکاف‌های بزرگی می دانند که در جریان توسعه سریع و تکامل برق آسای تمدن مدرن به وجود آمده و ابزارهای مدرن را در اختیار کسانی قرار داده که دنیای مدرن را مایه انحراف و وضعیت اسفبار بخشی از انسان ها می دانند. این‌ها نمونه هایی از گفتارهای مربوط به این حادثه هستند اما فارغ از تعابیر نظام‌های معنایی گوناگون در این‌باره، وجود سازمان تروریستی القاعده را که امروزه انگشت اتهام بسیاری از تحلیلگران، در وقوع این حادثه به سوی آن دراز است نمی توان نادیده گرفت.

این سازمان در فهرست سازمان‌های تروریستی بسیاری از دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی چون شورای امنیت ملل متحد، ناتو، اتحادیه اروپا و ایالات متحده قرار گرفته‌است. در  نوشته سعی شده به اجمال کتاب‌هایی که درباره القاعده، تاکنون در ایران به چاپ رسیده اند معرفی و تحلیل شوند.

از کتاب هایی که در این زمینه منتشر شده می توان به کتاب «القاعده؛ از پندار تا پدیدار» اثر حمیدرضا اسماعیلی اشاره کرد. این کتاب به بررسی خاستگاه القاعده، جایگاه آن در تحولات منطقه و تاثیر آن بر اسلام گرایی می پردازد. نویسنده در این اثر تلاش می کند با استفاده از رویکردی تحلیلی و نه توصیفی، تبدیل القاعده از «پنداری» رازآلود به «پدیداری» مستقل را با توجه به شواهد موجود  بررسی کند.

نویسنده کتاب مدعی است در تشکیل القاعده، علاوه بر اشخاصی که رهبری و مدیریت سازمان را عهده دار بودند، دولت های متعددی مانند عربستان، پاکستان و ایالات متحده نیز همکاری بسیار موثری داشتند؛ چراکه بدون این همکاری ها امکان تاسیس چنین تشکیلاتی وجود نداشت. با این‌ حال وی القاعده را پدیده ای مرکب از عوامل درونی و بیرونی می‌داند که نه به صورت مطلق، پدیده‌ای برون زا و تحمیلی بر تحولات طبیعی جوامع اسلامی است که براساس نیازهای اجتماعی مسلمانان منطقه تشکیل شده است.

در ادامه نگارنده ادعا می کند که حملات 11 سپتامبر دست کم به تنهایی از سوی القاعده برنامه ریزی و هدایت نشده است و به دنبال آن در طرح خاورمیانه بزرگ، صاحبان ثروت و دارندگان شرکت های بزرگ نفتی در کنار گروه های مختلف نخبه سیاسی نقش مهمی ایفا کرده اند.

کتاب دیگری که در این زمینه در سال 1387 به رشته تحریر درآمده است کتاب «جهانی شدن تروریسم» از محمدعلی ناجی راد است. این کتاب اگرچه منحصرا راجع به موضوع القاعده نوشته نشده است، اما به دور از پیش‌داوری ها و قضاوت‌ها، اطلاعات تقریبا جامعی را در رابطه با این سازمان و شخص بن لادن ارایه می دهد.

در فصل‌های ششم و هفتم این کتاب که مشخصا به القاعده پرداخته می شود، اشاره می شود که حادثه 11 سپتامبر نشان داد که چگونه یک سازمان کوچک می تواند با بهره گیری از فناوری های نوین و فوق پیشرفته و همچنین سلاح های کشتارجمعی، آرایش های سیاسی، نظامی، اقتصادی و حتی فرهنگی جهان را تحت تاثیر تهدیدات خود قرار دهد و نظم نوینی را در جهان تحمیل کند. تئوری کلی نویسنده در این کتاب این است که با توجه به امر جهانی شدن از جمله رشد برق آسای فناوری های ارتباطات، اطلاعات، علم و اقتصاد و ... در عصر کنونی، می توان شاهد گسترش تروریسم در عرصه بین المللی بود. به‌طوری‌که هر گروهی که از توان تولید، دستیابی و به کارگیری جنگ افزارهای کشتار جمعی برخوردار باشد، با تکیه بر توجیهات عقیدتی، قابلیت فاجعه آفرینی را دارد. بدین ترتیب، نویسنده مدعی می شود که القاعده در سطح جهانی و به طور کلی طرفداری از ایدئولوژی اش، هر روز در حال رشد و نمو بیشتری است. این ایدیولوژی طرفداران بی‌شماری  میان افراد و گروه های اسلام گرا دارد. همچنین این گروه ها یا افراد، به ندرت از مفاهیم، مدل ها یا شیوه های بن لادن تبعیت می کنند، درحالی که در بسیاری از عقاید خود از القاعده الگوبرداری کرده اند اما در عمل فقط ترجمان یا برگردان بخشی از ایدیولوژی القاعده هستند.

«بن لادن»، عنوان کتابی است از پیتر ال.برگن با ترجمه عباسقلی غفاری فرد که به‌طور بی سابقه‌ای زندگی مردی را بررسی کرده که مسوول مستقیم بزرگترین حمله تروریستی در تاریخ دانسته می شود. مندرجات این کتاب به صورت گفت‌وگو(مصاحبه) انجام گرفته و اظهارات افراد از روی گفته های آن‌ها ضبط شده است. در حقیقت نویسنده کوشیده است برای پرکردن شکاف های اطلاعاتی درباره بن لادن، به طور شفاهی و براساس مستندات با استفاده از معلومات کسانی که آگاهی هایی درباره او، چه از راه ملاقات یا سال ها دوستی عمیق کسب کرده اند، بنویسد و بحث گسترده ای درباره شخصیت بن لادن، خصوصیات محفل درونی او و تاریخ و اهداف القاعده ارایه دهد.

کتاب ترجمه شده دیگری که در این زمینه به چاپ رسیده و اطلاعات جالب و جدیدی از القاعده و ایدئولوژی آنان به دست می دهد، کتاب «راه به سوی القاعده: داستان مرد دست راست بن لادن» از منتصر الزیات است. این کتاب در حقیقت بیوگرافی منتقدانه و روانشناسانه زیات (نویسنده کتاب) از ایمن الظواهری (ایدئولوگ شبکه القاعده) است. در عین حال کتاب می تواند به مسایلی مانند سرچشمه شکل گیری سازمان القاعده، اهداف و استراتژی ها و انتظاراتی که از هواخواهانش در قرن 21 می رود پاسخ دهد. در این کتاب اسلام گرای مصری «منتصر الزیات» زندگی، تفکرات و فعالیت های بنیانگذار حرکت جهادی مصر، «دکتر ایمن الظواهری» را که نفر دوم سازمان القاعده و از سوی آمریکا متهم به طرح ریزی حملات 11 سپتامبر است شرح می دهد.

به گفته ابراهیم ابوربیع (پروفسور مطالعات اسلامی و روابط اسلام و مسیحیت مدرسه دینی هاتفورد) که مقدمه ای بر این کتاب نیز نوشته است، این کتاب در دسته کتاب های خود انتقادی و مذهبی قرار دارد. این کتاب موجب شده ابعاد حرکت های اسلامی در سه دهه پایانی قرن بیستم روشن تر شود. این نوع نوشته های اسلام گرایی در نوع خود نادر است. اهمیت این کتاب از این بابت است که نویسنده آن، خود یک عضو مهم از سازمان جامعه الاسلامیه بوده و زمانی علیه دولت مصر دست به خشونت هایی زده است.

همچنین محمد محمودیان در سال 1390 کتابی با عنوان «بنیادهای فکری القاعده» منتشر کرد. این کتاب که با مقدمه کیهان برزگر نوشته شده است، به ریشه‌های داخلی و با نگاهی مقایسه‌ای به زمینه‌های خارجی شکل‌گیری القاعده می‌پردازد. در این کتاب، زمینه‌های ظهور جریان‌های اسلامی در دهه‌های آخر قرن بیستم، چگونگی شکل‌گیری القاعده، بسترهای رشد آن در افغانستان، ارتباط آن با دولت طالبان و مبانی فکری وهابیت مذهبی ـ سیاسی و نوع ارتباط فکری آن با القاعده شرح داده می‌شود. همچنین برای تکمیل مباحث کتاب، میزان تأثیرگذاری القاعده به صورت جداگانه با سایر گروه‌های «سلف‌گرای‌» اهل تسنن نیز مورد بحث قرار گرفته است.

از دیگر کتاب‌های مطرحی که در این حوزه نوشته شده اند عبارتند از «القاعده» از مریم زارع شحنه، «القاعده (تاریخچه‌ی پیدایش، مبانی فکری و عملکرد آن)» از یدالله امینی، «ماضی استمراری» از سعید زاهدی و ....

با بررسی آثار منتشر شده در این زمینه به نظر می رسد، کتاب‌های فارسی زیادی که مشخصا به القاعده پرداخته باشند، به تحریر در نیامده اند و با توجه به اهمیت موضوع، فقدان آثار تحلیلی قابل توجهی در این زمینه برای شناخت جریان های سلفی رادیکال به‌ویژه القاعده احساس می شود.