نیروهای مذهبی در دوران پهلوی دوم-۲

نیروهای مذهبی و رادیو در سال‏های نخست راه اندازی آن:

بهره‏برداری رسمی از رادیو از اواخر 1319 یعنی در آستانه دهه 1320، واکنش‎های متعددی برانگیخت. در این دهه فضای باز سیاسی وجود داشت و رادیو نیز توسط دولت اداره می‎شد. از این رو هرگونه موضع‏گیری نسبت به رادیو متوجه دولت نیز می‎شد. از بررسی اسناد و مدارک چنین برمی‏آید که بیشترین عکس‏العمل نیروهای مذهبی، نسبت به پخش موسیقی از رادیو متمرکز بود. البته گزارش‎هایی نیز حاکی از استقبال روحانیون نوگرا چون سیدمحمود طالقانی از رادیو جهت ایراد سخنرانی‎هایی تحت عنوان «گفتارهای اخلاقی و اجتماعی» وجود دارد. همین رویکرد به تدریج مورد توجه برخی دیگر از روحانیون نظیر صدر بلاغی و نوریانی نیز قرار گرفت. اما این فعالیت‎ها با چالش‎هایی مواجه شد. چنانچه برای طالقانی، نامه‎هایی آمد که چرا در رادیو که فساد و فحشا را تبلیغ می‎کند، سخنرانی دینی ایراد می‎نماید؟ اما ایشان در مقابل این جو ایستاد و استدلال کرد: «ما اگر همین بخش رادیو را هم استفاده نکنیم، آن هم مورد بهره‏برداری فساد قرار می‎گیرد. وانگهی ابعاد تبلیغات مذهبی از رادیو خیلی بیشتر از منبر و محافل سنتی است.»(1)

ناگفته نماند که واکنش منفی نیروهای مذهبی به رادیو متأثر از موضع مرجع تقلید وقت آیت‏الله‏العظمی بروجردی(ره) نیز بود. ایشان نسبت به رادیو نظر مساعدی نداشت و خرید آن را: «موجب سهولت دسترسی به لهویات و استماع اصوات لهویه» ذکر و تاکید نمود: «لازم است مسلمین از خرید آن تجنب نمایند.»(2)

اما در مجموع بررسی اسناد نشان می‎دهد که به تدریج با تدابیر دست اندرکاران رادیو و قرار دادن بخشی به عنوان برنامه مذهبی در همان ساعت اندک پخش رادیو، نیروهای مذهبی به تدریج نسبت از ایراد سخنرانی‎های دینی از رادیو استقبال کردند. چنان که سخنرانی هفتگی راشد از رادیو بسیار مورد استقبال قرار گرفت. نقل است حتی ارمنی‏ها هم به سخنرانی‏های مذهبی ایشان از رادیو گوش فرا می‏دادند. کما این که در یک مورد جمعی از اهالی همدان، تقاضای افزایش سخنرانی ایشان –شبی یک سخنرانی- را از رادیو نمودند.(3) (مرکز اسناد، 183) چنین درخواستی نیز از سوی جامعه لیسانسیه‎های دانشکده معقول و منقول مطرح شد. (مرکز اسناد، 183) ظاهراً وقتی این تقاضا‎ها مورد اجابت قرار نگرفت، این بار جمعی از اهالی تربت حیدریه با مخابره تلگرافی، درخواست افزایش سخنرانی ایشان را از هفته‎ای یک بار به دوبار نموده و در ادامه طی تذکراتی با تاکید بر این که: «تا فرصت بیشتری به ایشان داده شود تا برای ادای مطلب وقت بیشتری داشته باشند و همین که از وقت موسیقی که اخیراً هم به وضع موهن و مبتذلی درآمده کسر بشود غنیمت است،» خاطر نشان کردند: «مطلب دیگر این که امر فرمائید گویندگان رادیو در موقع اعلام نام معظم له در رادیو مراعات مقام و شخصیت ایشان را نموده و به یک کلمه آقای راشد قناعت نکنند... در این مورد در نظر داشتیم طوماری تهیه و بعد به امضای علاقمندان رسانیده به اداره رادیو ارسال داریم.» (مرکز اسناد، 9656)

البته از خلال یکی از سخنرانی‎های راشد چنین بر می‎آید که خود ایشان تمایل به افزایش تعداد سخنرانی در هفته را نداشتند. در این مراسم سخنرانی که در مسجد آذربایجانی‏ها در تهران برگزار شده بود، وی در آغاز ضمن تقدیر از حضور کاظمی وزیر امورخارجه در مراسم، خاطر نشان نمود: «در باب افزودن بر جلسات سخنرانی خود در رادیو که پیشنهاد فرموده بودند، فعلاً چون در اثر این دوازده شب [احتمالاً دهه محرم] سخنرانی، اعصابم خیلی خسته است و به قدر کافی هنوز مطالعه نکرده‏ام، پس از مطالعه انشاءالله جواب عرض خواهم کرد.» در پایان نیز از دست‏اندرکاران اداره کل انتشارات و تبلیغات رادیو تشکر نموده است. (مرکز اسناد، 9656)

گویا استقبال عمومی از سخنرانی‎های راشد باعث شد که ایشان به همراه صدر بلاغی از کادر مبلغین ثابت رادیو شوند. (مرکز اسناد، 12417) کما این که سخنرانی‎های آنها از چنان اعتباری برخوردار بود که نایب‏التولیه مدرسه سپهسالار خواستار پخش رادیویی سخنرانی‎های آن دو از مدرسه مذکور شد. (مرکز اسناد، 9656)
چنین بنظر می‎رسد که صرف نظر از کادر ثابت وعاظ رادیو، برخی وعاظ نیز طی درخواستی، اجازه پخش سخنرانی خود از رادیو را بدست می‎آوردند. . علی اصغر سلماسی یکی از وعاظ در اویل سال 1323 در نامه‏ای، درخواست ایراد سخنرانی مذهبی از رادیو کرد. (مرکز اسناد، 183) از جمله این تقاضا‎ها می‎توان به تقاضای سخنرانی مذهبی توسط سیدحسن صدرشیرازی از رادیو (مرکز اسناد، 9656)، درخواست شمس قنات‏آبادی-روحانی طرفدار آیت‎الله کاشانی- از زاهدی نخست‎وزیر جهت اجرای یک برنامه رادیویی در بزرگداشت قیام سی تیر (مرکز اسناد، 16710) دو درخواست جداگانه از سوی جمعی از اهالی فریمان (مرکز اسناد، 2166) و زابل (مرکز اسناد، 1719) جهت پخش سخنرانی‎های مذهبی وعاظ از رادیو و بالاخره درخوست «هیات اسلامی رفسنجان» جهت افزایش اجرای برنامه‎های دینی (مرکز اسناد، 1719) از رادیو اشاره کرد.

متقابلاً در مواردی نیز به پخش برخی سخنرانی‎ها یا اجرای برخی برنامه‎ها از رادیو توسط نیروهای مذهبی اعتراض شده است. از آن جمله جمعی از اهالی جهرم خواستار منع ایراد و پخش سخنرانی علیه حجاب از رادیو به مناسبت روز 17 دیماه-روز آزادی زن در دوران پهلوی- شدند. (مرکز اسناد، 9656) در یک مورد متفاوت جمعی از اهالی شاهرود نسبت به پخش سخنرانی‎های شمس‏الدین قنات‏آبادی و شیخ احمد مولایی از رادیو اعتراض کردند. (مرکز اسناد، 9222) در همین راستا یکی از علمای شاهرود بنام شیخ حسین مدرسی شاهرودی نسبت به پخش روضه‏خوانی از رادیو حساسیت نشان داده و با اشاره به این که: «دیشب [تاریخ سند12/3/1332] رادیو روضه می‎خواند ملل مختلف نقطه ضعف بدست می‎آورند. اسلام مجموعه سخنان نغز و متین است،» درخواست نمود: «متمنی است نقادان سخن در رادیو نظارت نمایند که چه بسیار مواقع، تبلیغاتی به سمت دین می‎شود که علیه دین می‎شود.» (مرکز اسناد، 13888) در یک مورد مشابه دیگر سیداحمد صفایی نماینده مجلس شورای ملی به یکی از برنامه‎های نمایشی رادیو به علت توهین یک خواننده زن به روحانیت اعتراض کرد. مدیر کل انتشارات و تبلیغات رادیو ضمن رد ادعای مذکور از اجرای برنامه‎های مذهبی در زمان مناسب از رادیو دفاع کرد و خاطر نشان نمود: «بهترین و مناسب‏ترین ساعات رادیو اختصاص به برنامه‎های مذهبی دارد و سخنرانی‎های مذهبی و تفسیر قرآن و معرفی رجال صدراسلام، همه به وسیله آقایان روحانیون اجرا می‎شود در برنامه مذهبی رادیو تهران منظور شده است که همه روزه پخش می‎شود.» (مرکز اسناد، 20975)

از سایر اعتراضات نیروهای مذهبی به رادیو، چنانچه پیش از این نیز گفته شد، پخش موسیقی بود که اداره کل انتشارات و تبلیغات رادیو در پاسخ دو تن از روحانیون حوزه علمیه قم: آقایان فخرالدین طاهری شیرازی و محمدشفیع قائم‏مقامی که درخواست قطع برنامه‎های موسیقی از رادیو را خواستار شده بودند، پاسخ داد: «همه روزه نامه‎های بی شماری که تاکنون به سیصد عدد بالغ شده است از تهران و شهرستان‏ها به اداره تبلیغات می‎رسد مبنی برآن که موسیقی را از برنامه رادیو تهران حذف نمایند.» (مرکز اسناد، 7762)

چنین به نظر می‎رسد وقتی مطالباتی از این نوع مورد بی‏اعتنایی دست اندرکاران مربوطه قرار گرفت، نیروهای مذهبی سطح خواسته خود را تنزل داده و در یک مورد یکی از علمای شیراز بنام میرزامحمدجواد آیت‎اللهی، خواستار ممنوعیت پخش صدا و آواز رادیو [موسیقی] در اطراف بقاع متبرکه مشهد، شیراز و قم گردید و پیشنهاد نمود مرتکبین این عمل –احتمالاً صاحبان دکاکین اطراف بقاع مذکور- مورد مجازات قرار گیرند. (مرکز اسناد، 13216)

البته برخی موارد نیز انتقاد نیروهای مذهبی از صرف محتوی برنامه‎‎های رادیو فراتر رفته و به عزل و نصب‎ها در حوزه مدیریت رادیو اعتراض می‎کردند. از آن جمله مجامع مذهبی کرمان نسبت به انتصاب فردی بنام پاینده به ریاست رادیو با اعلام بهائی بودن نامبرده مخالفت ورزیدند. (مرکز اسناد، 2166)

با این احوال نباید این تصور ایجاد شود که نیروهای مذهبی در تقابل با رادیو قرار داشتند بلکه بسیاری از آنها نسبت به نقش و گستره جغرافیایی رسانه رادیو آگاهی داشتند و بر استفاده تبلیغی از آن تاکید می‎کردند. از آن جمله صدرایی اشکوری واعظ و از بانیان اتحادیه مسلمین رشت و همچنین بنیان‏گذار چندین تشکل مذهبی و محلی -در گیلان- در طی بیش از چند دهه فعالیت سیاسی و مذهبی، در پی رحلت پدرش آیت‎الله موسی اشکوری، از مسئولین رادیو خواست خبر آن را پخش کنند تا: «جریان به کلیه مسلمین ابلاغ تا ارادتمندان آن مرحوم در ایران و نجف مطلع و مجالس ترحیم در تمام شهر و بخش‎ها دایر نمایند.» (مرکز اسناد، 13888) در همین راستا یکی از شیوخ نعمت‎اللهی [؟] بنام علی اصغر ذوالریاستین نیز از دست‏اندرکاران رادیو درخواست نمود شرح حال ارسالی وی درباره زندگی و فعالیت‎های مرحوم حاجی‏میرزا عبدالحسین ذوالریاستین نعمت‎اللهی شیرازی که «تمام مدت عمر خود را صرف خدمت، تبلیغ و ترویج مذهب مقدس جعفری نمود،» پخش کنند. (مرکز اسناد، 13888)

شاید جالب‏ترین مطالبه در این راستا، درخواست ویژه مدیر روزنامه طوفان اصفهان (ناشر افکار جمعیت‎های دینی)، جهت پخش اعتراضیه‎ای به زبان‏های فارسی، عربی و انگلیسی نسبت به اقدام توهین‏آمیز دائرة المعارف شیکاگو به پیامبر اسلام، جهت اطلاع همگانی بود. (مرکز اسناد، 13888)

1. غنی، مهدی(تدوین گر)، راهی که نرفته ایم، 1379، تهران، مجتمع فرهنگی آیت‎الله طالقانی، ص 334
2. منظورالاجداد، محمدحسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد گزارش‎هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، حائری و بروجردی، 1292-1329 ش، 1379، تهران، شیرازه، ص 422
3. منظور مرکز اسناد نخست وزیری می‏باشد. ضمناً تمام منابع ارجاعی بعدی داخل متن به مرکز اسناد نیز، همین مرکز بوده و شماره مقابل آن نیز، شماره بازیابی پرونده مذکور در آرشیو آن مرکز است.