همایش یکصدمین سال نقض بی‌طرفی ایران در جنگ اول جهانی

همایش « یک‌صدمین سال نقض بی‌طرفی ایران در جنگ اول جهانی» به همت معاونت اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با همکاری انجمن پژوهشگران تاریخ، پژوهشکده اسناد، انجمن ایرانی تاریخ، انجمن زنان پژوهشگر تاریخ و مجمع هماهنگی کانون‌های اسنادی و تاریخ پژوهی کشور (مهتاب) سه‌شنبه 12 اسفندماه در ساختمان آرشیو اسناد ملی برگزار شد.

در این همایش کارشناسان و پژوهشگران تاریخ همچون کاوه بیات (تاریخ‌نگار)، مجید تفرشی (سندپژوه)، الیور باست (استاد مطالعات خاورمیانه دانشگاه منچستر)، مسعود دلفانی (تاریخ‌پژوه) و محمدکاظم سجادپور (دیپلمات ایرانی و دانشیار دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه) حضور داشتند و به ارائه مقاله در این زمینه پرداختند.

غلامرضا عزیزی معاون اسناد ملی در این همایش گفت: مقدمات برگزاری این همایش از سال 1392 فراهم شد و در اردیبهشت ماه سال جاری همزمان با روز اسناد ، پیش همایش این مراسم را برگزار کردیم.

او افزود: پس از انتشار فراخوان این همایش 70 مقاله به دبیرخانه رسید که در مراسم امروز 12 مقاله ارائه خواهد شد و 45 مقاله نیز به زودی در قالب کتابی منتشر خواهد شد.

در ادامه جواد منصوری معاون پژوهش مرکز اسناد انقلاب اسلامی گفت: برگزاری همایش«یکصدمین سال نقض بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول» از اهمیت ویژه ای برای کشور برخوردار است و همایش های از این دست زمینه ای برای مجاب کردن جوانان فراهم می کند تا تاریخ را مطالعه کنند.

او با بیان این مطلب که باید روی بحث جدی استعمار انگلیس کار کنیم گفت: مقوله دشمن شناسی در همه دنیا از اهمیت ویژه ای برخوردار است و ایران نیز یکی از کشورهای مهم جهان از دو هزار سال پیش تاکنون به شمار می رود. براساس اسناد موجود، هر کشوری که به قدرت رسیده در تلاش بوده به نوعی به ایران حمله کند. از یونانی ها، مغول ها و عثمانی ها گرفته تا دولت استعمارگر انگلیس همه در پی این بوده اند که به ایران حمله کنند.

منصوری افزود: باید دلایل توجه سایر ملت ها به ایران را از جنبه ها مختلف بررسی کنیم و ببینیم چه عوامل داخلی در کشور وجود داشته که چنین جسارت و قدرتی را به این ملت ها داده است.

معاون پژوهش مرکز اسناد انقلاب اسلامی در ادامه با اشاره به هدف دولت استعماری انگلیس برای تسلط بر ایران گفت: مهمترین دلیل دولت انگلیس برای تسلط بر ایران از بین بردن اسلام است. آیا تسلط بر ایران برایش کافی بود، نه، آیا تسلط بر جهان اسلام برایش کافی بود، نه! نابودی اسلام هدف اول و آخر انگلیس بود، می خواست اسلام را از صحنه جامعه بشری حذف کند و تمام فعالیتش بر این مسئله متمرکز شد.

او افزود: نابودی و حذف اسلام از فرهنگ بشری هدف انگلیس بود، اسرائیل، وهابیت، بهاییت بوجود آمدند برای نابودی اسلام، یعنی دلشان برای قوم یهود سوخته بود؟ نه! خیلی کشورها را برای اسکان قوم یهود پیشنهاد دادند از جمله آرژانتین و اوگاندا . چه هدفی بود که در این کشورها محقق نمی شد؟  باید در قلب جهان اسلام اسرائیل تشکیل می شد. داعش شمشیر صهیونیسم برای نابودی اسلام و انتقام از انقلاب اسلامی است.

  او با بیان اینکه انگلیس از ابتدای قرن بیستم برای تجزیه ایران از هیچ تلاشی فروگذاری نکرده ، گفت: انگلیسیها می خواستند در داخل ایران همه چیز را نابود کنند از این رو قحطی را در ایران به وجود آوردند اما به این اکتفا نکردند و عوامل خود را بر این مملکت مسلط کردند، باز به این هم اکتفا نکردند، می خواستند ایران را از روی نقشه جغرافیا حذف کنند و آن را به هشت کشور تقسیم کنند، اما چطور شد رضاخان را آوردند و از متلاشی شدن ایران جلوگیری کردند ؟ دلیل آن ظهور انقلاب روسیه بود. انقلاب روسیه برای انگلیس قابل پیش بینی نبود.

منصوری خاطر نشان کرد: فروپاشی امپراطوری عثمانی ، سیاست انگلیس نسبت به ایران را عوض کرد. فروپاشی امپراطوری عثمانی کمک بزرگی به ادامه سلطه انگلیس در این منطقه است. اسناد زیادی در این رابطه وجود دارد که اهداف انگلیسی ها را نشان می دهد. انگلیس برای انحراف و تجزیه منابع مسلمانان و برای کمک به منافع استعمار، سعودی ها را برسر کار آورد، سعودی در این صد سال اخیر برای غرب سنگ تمام گذاشته اند، غرب خیلی مدیون سعودی است نه تنها در خاورمیانه بلکه در کل دنیا، اگر سعودی نبود بسیاری از اتفاقات در دنیا نمی افتاد یکی قیمت نفت و دیگری اسلام است. نگذاشتند اسلام به دنیا به شکل درست معرفی شود. در واقع اسرائیل و دولت سعودی دو روی سکه استعمار غرب هستند و اهداف مشترک را به شکل های مختلف اجرا می کنند.

او خاطر نشان کرد: چطور شد که کودتای 1299 انگلیس به انقلاب اسلامی سال 57 رسید؟ دشمنی انگلستان با ایران قطعا پایان ناپذیر است و از این نظر مردم ما باید بدانند چه عاملی باعث شد که ایران بتواند روی پای خود بایستد ، اگر ما روی پای خود نایستاده بودیم، الان باید به سرنوشت خیلی از کشورها مبتلا می شدیم. سرویس های جاسوسی غرب می گویند اولین و آخرین مانع برنامه های ما در ایران ، شیعه و علمای شیعه است و مهمترین هدف آن ها از بین بردن اسلام و تشیع در جهان است.

اسناد دست نخورده ایران از جنگ جهانی اول در ژنو!

محمدکاظم سجادپور سخنران دیگر این همایش با اشاره به کتاب «آمال ایرانیان» گفت: زمانی که این کتاب کاوه بیات را مطالعه می‌کنیم به خوبی از ناملایمات و سختی‌هایی که بر ایران در جنگ جهانی اول رفته است، آگاه می‌شویم اما با همه این دشوارهایی که ایران متحمل شد، مجلس با تصویب یک ماده واحده ایران را به عضویت جامعه بین‌الملل درآورد. حضور ایران در این سازمان سبب شد تا دیگر روسیه و انگلستان نتوانند فشارهای فزاینده گذشته را به ایران وارد کنند. همچنین ایران به سازمان تلگراف می‌پیوندد که این یکی از نخستین حضورهای ایران در یک سازمان بین‌المللی است و با حضور در چنین سازمان‌هایی ایران آهسته به سوی کسب دیپلماسی‌های چندجانبه گام برمی‌دارد.

وی با اشاره به اسناد ایران در سازمان ملل اظهار کرد: نگاهی به اسناد ایران در این سازمان که برخی از آنها در کتاب اسناد نصرت‌الدوله فیروز نیز آمده حاکی از این است که ایران در حضور خود در جامعه بین‌الملل به هویت، استقلال و حاکمیت ایران بسیار اهمیت داده است.

سجادپور با اشاره به آرشیو دست نخورده اسناد ایران افزود: زمانی که برای پژوهش در اسناد ایرانی به این سازمان مراجعه کردم، متصدی بخش آرشیو ایران به من گفت: شما نخستین دیپلمات ایرانی هستید که سراغ این اسناد آمده‌اید!

وی با اشاره به نقاط مبهم تاریخ جنگ جهانی اول در منابع ایران گفت: جنگ جهانی نقطه حساسی در دیپلماسی ایران است و بررسی تحولات دیپلماسی ایران پس از جنگ نشان‌دهنده حساسیت این رویداد در تصمیم‌گیری‌ها و مشارکت ایران در جامعه بین‌الملل است و به نوعی ایران پس از این مقطع سراغ دیپلماسی چندجانبه می‌رود اما متاسفانه اسناد این رویداد به طور کامل در ایران نیست و پژوهشگران باید برای تشریح همه جانبه آن به سایر اسناد مراجعه کنند.

ماجرای یورش رئوف‌بیگ به ایران

آقای کاوه بیات ، دیگر سخنران همایش با اشاره به حرکت یک گروه به فرماندهی شخصی به نام رئوف بیگ گفت: اوایل سال 1915، سال دوم شروع جنگ اول جهانی هنگام تسری جنگ به قلمرو ایران است. در این زمان عثمانی‌ها با فرستادن یک گروه به سمت کرمانشاه سعی در استفاده استراتژیک از خاک ایران داشتند.

وی ادامه داد: در زمانی که برخی رجال و مردم ایران با تنفر از روس و انگلیس سعی در پیوستن به جبهه آلمان یا عثمانی را داشتند، یورش‌ عثمانی ها در غرب ایران باعث شد برخی معادلات در ایران به هم بریزد. رئوف‌بیگ، با رهبری یک گروه باعث شکل‌گیری برخی آشوب‌ها در منطقه کرمانشاه و حتی باعث کشته شدن برخی افراد ایلات و طوایف در این منطقه شد. با وجود این‌که این حملات چندان وسیع نبود اما از آن به عنوان یکی از دلایل سقوط کابینه عین‌الدوله یاد کرده‌اند و در کتاب (اسناد عبدالحسین میرزا فرمانفر) نوشته منصوره اتحادیه درباره آن به تفصیل توضیح داده شده است.

بیات با اشاره به حضور وزرای اتریش و آلمان عنوان کرد: زمانی که رئوف بیگ درگیری هایی  در برخی نقاط کرمانشاه برپا کرد به دلیل ناتوانی دولت نتوانست به نیروهای داخلی حاضر در کرمانشاه کمک کند و حضور وزرای اتریش و آلمان توانست این غائله را تا حدودی رفع کند.

وی با اشاره به رفتار نیروهای عثمانی در داخل خاک ایران بیان کرد: رفتار و عملکرد رئوف بیگ در کرمانشاه بیشتر شبیه رفتار نیروهای اشغالگر بود در حالی که مهمترین شرط ایرانی‌ها در زمانی جنگ احترام به استقلال کشور بود. این در حالی بود که عثمانی برخی نقاط جنوب و غرب ایران را جزو قلمرو خود می‌دانستند.

این تاریخ‌نگار افزود: به دلیل پیشامد مجموعه­‌ای از درگیری­‌های مختلف با طیفی از عشایر ایرانی آن حدود(کرمانشاه) به یک بحران سیاسیِ گسترده منجر شد که در یک مرحله نه فقط مناسبات ایران بی­‌طرف و عثمانی در حال جنگ را تیره کرد، بلکه چنین به نظر آمد که یک ائتلاف ملی را که در همراهی با آلمان و عثمانی بر ضد روسی و انگلیس در حال شکل­‌گیری بود به زیر سئوال برده است.

تنفر یکپارچه شاعران و نویسندگان و مطبوعات ایران از روس و انگلیس

یکی دیگر از سخنرانان این همایش علیرضا ملایی‌توانی (عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) بود که با ارائه مقاله‌ای با عنوان (مساله انتقال پایتخت ایران در سال ‌های جنگ جهانی اول) گفت: با آغاز جنگ جهانی اول ایران به علت همسایگی با قدرت ‌های اصلی درگیر در جنگ در وضعیتی مبهم و دشوار قرار گرفت. ضعف زیرساخت ‌های اقتصادی، نظامی و همچنین شرایط ناپایدار بین‌ المللی، نگرانی درباره امنیت و تمامیت کشور را افزایش داد. طبعا در چنین فضایی اتخاذ هر سیاستی اعم از بی ‌طرفی یا گرایش به یکی از دو سوی جنگ، بسیار دشوار بود. هرچند دولت ایران سیاست بی ‌طرفی را در پیش گرفت، اما گرایش عمومی جامعه ایران به سوی متحدین (آلمان و عثمانی) بود که با احساسات شدید و عمیق ضدروسی و ضدانگلیسی همراه شد و کشور را در وضعیتی بغرنج قرار داد. به سرعت تنفر از روس و انگلیس به مرحله انفجار رسید. شاعران، نویسندگان، هنرمندان، احزاب و جریان ‌های سیاسی و مطبوعات کشور یکپارچه علیه روس و انگلیس به خروش آمدند و گرایش به آلمان را فرصتی تاریخی برای نجات کشور شمردند. در این فضا کابینه ‌های هوادار متفقین جای خود را به دولت‌های هوادار متحدین داد.

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی عنوان کرد: در همین زمان دولت مستوفی‌الممالک در پاسخ به دعوت آلمان ‌ها، به امضای یک قرارداد محرمانه تن داد. انتشار این خبر واکنش شدید روس و انگلیس را در پی داشت. دو کشور در اولتیماتومی شدیدالحن خواهان اخراج عوامل آلمان و عثمانی شدند و در همان حال قوای روسیه به منظور اشغال پایتخت به سوی تهران تاخت. با پیشروی روس ‌ها، دولت و مجلس تصمیم گرفتند پایتخت را به محل امن‌تری انتقال دهند.

ملایی‌توانی با اشاره به تشکیل کمیته دفاع ملی بیان کرد: ابتدا اصفهان مدِنظر دولت و مجلس بود. به منظور اجرای این برنامه، مجلس تعطیل شد و نمایندگان ملت و برخی از اعضای دولت راه قم را در پیش گرفتند و با تشکیل کمیته دفاع ملی به انتظار ورود شاه و دولت نشستند. اما با مداخله نمایندگان روس و انگلیس و تضمین‌ هایی که به شاه داده شد، مساله انتقال پایتخت پایان یافت.

وی با اشاره به ناتوانی دولت در رفع مشکلات معیشتی مردم اظهار کرد: ورود نیروهای بیگانه به کشور در هنگام جنگ جهانی اول و خشکسالی و قحطی موجب کمبود ارزاق و به خطر افتادن وضع معیشتی مردم شد. از سوی دیگر ناتوانی دولت در رفع این بحران و توزیع عادلانه ارزاق اعتراضاتی را در پی داشت. عمده دلایل این شورش‌ها و اعتراضات بر اثر گرسنگی، قحطی و وضع نامطلوب معیشیتی شهروندان بوده است که بیشتر در شهر تهران به عنوان پایتخت ایران و کانون اعتراضات می‌توان مشاهده کرد.

در ادامه این مراسم 120 سند از دوره های افشاریه، زندیه و قاجار در سالن دائمی نمایشگاه آرشیو ملی در معرض دید قرار گرفت. که قدیمی ترین سند این مجموعه «طومار شاه عباس دوم: اظهارات بهادر بیک درباره واگذاری قریه هریس جانمرود تبریز به عنوان سیورغال» به اجداد وی است. تاریخ این سند به سال 1066 هجری قمری باز می گردد.