سیری در خاطرات پراکنده و گزیده رجال عصر پهلوی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، اگر خاطره‌نگاری را به دو نوع عمده سیاسی و ادبی بخش کنیم، خاطرات سیاسی نوع اصلی خاطره‌نگاری در ایران است. حال آن‌که خاطرات ادبی و فرهنگی، بن‌مایه خاطره‌نگاری در مغرب زمین است. از همین روست که خاطرات غربی بیشتر مورد توجه در نقد ادبی است و خاطرات ایرانی بیشتر مورد عنایت در تاریخ‌نگاری. خاطرات یا خودنوشت‌های رجال سیاسی منبعی برای آشنایی رخدادهای هر دوران است. 

آن‌چه در این گزارش سعی در پرداختن به آن داریم، خودنوشت‌های «رجال دیوانی» «عصر پهلوی» است. در عصر پهلوی اول و دوم رجال سیاسی بسیاری دست به خودنوشت‌هایی زده‌اند اما آن‌چه در این‌جا مورد لحاظ قرار می‌گیرد، شاخص‌ترین و مهم‌ترین خودنوشت‌های این دوران است. 

رضاخان و پسرش محمد رضا، خاطره نویسی هایی از دوران خود نداشته اند اما کتاب هایی به نام یا سفارش ایشان به طور مستقیم یا غیر مستقیم به بیان خاطرات آن دوران پرداخته است که بخش عمده آن برای تطهیر چهره و عملکردشان صورت گرفته است.

 «سفرنامه خوزستان» و «سفرنامه مازندران» به قلم فرج‌الله بهرامی عنوان کتاب‌هایی است که می‌توان آن‌ها را در زمره خاطره‌نویسی های آن دوران قرار داد. «سفرنامه خوزستان» در سال 1303 هجری خورشیدی برابر با 1924 میلادی نوشته شده است و یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ صد سال گذشته ایران را دنبال می‌کند. «سفرنامه مازندران»، در سال 1305 یک سال پس از پادشاهی رضا خان نوشته شده است. آن دو سفرنامه تا اواخر پادشاهی محمدرضا شاه انتشار محدودی یافت و نایاب بود اما به مناسبت «آیین ملی بزرگداشت پادشاهی پهلوی» (1354، 1975م) از سوی مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی بار دیگر منتشر شدند. کتاب «ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای‌ رض‍اش‍اه‌ ک‍ب‍ی‍ر در زم‍ان‌ ری‍است‌ ال‍وزرایی‌ و ف‍رماندهی ک‍ل‌ ق‍وا» نیز به کوشش «علی‌البصری» (نویسنده و محقق عرب‌زبان عراقی)، گردآوری و تنظیم و با ترجمه و تحقیق شهرام ک‍ری‍م‍ل‍و از سوی ستاد بزرگ ارتشتاران منتشر شده است.

محمدرضا شاه پهلوی، دومین شاه سلسله پهلوی و پادشاه مخلوع و فراری ایران (۲۵ شهریور ۱۳۲۰ – ۲۲ بهمن ۱۳۵۷) بود. «ماموریت برای وطنم» نام کتابی به نام وی است که به نوعی به بیان خاطراتش می‌پردازد. وی در این کتاب تلاش می کند به زعم خود به بخش‌هایی از انتقاداتی که مردم، انقلابیون و مخالفین رژیمش مطرح می کنند پاسخ دهد. البته عبدالله شهبازی، مورخ ایرانی معتقد است که این کتاب نوشته «شجاع‌الدین شفا» است که به نام محمدرضا پهلوی به چاپ رسیده‌ است.

یکی دیگر از مهم‌ترین خودنوشت‌های رجال این دوران با عنوان «خاطرات سیاسی فرخ» نوشته سیدمهدی فرخ (۱۲۶۵-۱۳۵۲) ملقب به متین‌السلطنه و بعد معتصم‌السلطنه، دولتمرد ایرانی اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی است. او نزدیک به نیم قرن مشاغل و مقامات مختلف حکومتی و سیاسی داشت. هفت مرتبه استاندار و پنج نوبت وزیر و سه دوره سناتور و دو دوره نماینده مجلس و دو دفعه سفیرکبیر بوده است. فرخ در اواخر عمر به انتشار خاطرات زندگانی سیاسی خود در مجله «سپید و سیاه» پرداخت که بعدها به صورت کتابی منتشر شد. وی در کتاب خود، تاریخ پنجاه ساله معاصر را به همراه تصاویر تاریخی به تصویر می‌کشد. 

«خاطرات اللهیار صالح»، عنوان کتاب دیگری در این زمینه است که از سوی صالح آرانی (مشهور به اللهیار صالح)، یکی از رجال سیاسی ایران نوشته شده است که درباره او کمتر گفته و شنیده شده است. این کتاب به اهتمام مرتضی مشیر گردآوری شده است. وی در دوران سلطنت رضاشاه و دهه 1320 و 1330 مناصب سیاسی، اقتصادی و قضایی گوناگونی داشته است و در حوزه اقتصادی در سال 1321 به منصب وزارت دارایی (در دولت قوام‌السلطنه) رسید، در سال 1324 عضو شورای عالی اقتصاد بود و در سال 1330 ریاست هیات مختلط خلع ید از شرکت نفت بود. 

دقت در خاطرات اللهیار صالح چند نکته را برای خواننده این خاطره به ذهن می‌آورد. نکته نخست، بی‌اطلاعی شاه مملکت ایران از کم و کیف اداره وزارتخانه‌ها و از طرف دیگر نشان دادن اقتدار بیهوده شاهی است که تصور می‌کند همه اطلاعات کشور را به‌طور کامل در اختیار او می‌گذارند. نکته دوم این است که وزیر یک کشور برای اداره بخشی از اقتصاد تنها به این می‌اندیشد که در برابر قدرت نخست کشور پاسخگو باشد. 

«خاطرات و خطرات» کتابی است شامل خاطرات و شرح زندگانی مهدی‌قلی هدایت (مخبرالسلطنه) از رجال اواخر دوران قاجار تا اوایل دوران پهلوی که به نثر نوشته شده است. وقایع این کتاب از آن جهت که نویسنده پنجاه سال در صحنه سیاسی ایران حاضر بوده، مدتی به عنوان رییس‌الوزرا کار کرده و در کابینه‌های متعددی شرکت داشته است، مهم است. روایت تاریخی کتاب ۲۱ مهر ۱۳۲۹ خورشیدی پایان می‌پذیرد. وی یکی از رجال مهم تاریخ معاصر ایران است که زمانه شش پادشاه - از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواسط سلطنت محمد رضا شاه پهلوی - را درک کرده است.
 
«خاطرات و اسناد سپهبد رزم‌آرا» نوشتاری از علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر ایران در سال ۱۳۲۹ است. وی که از سال‌های پایانی دوره قاجار و به ویژه در خلال تشکیل ارتش نوین ایران در سال‌های نخست دهه 1300شمسی تا توسعه اقتدار و گستره سازمانی آن در دو دهه بعد به صورتی پیوسته درگیر خدمات نظامی بود، با پیش آمد یک دوره کوتاه برکناری و خانه‌نشینی در سال 1324ش، فرصتی به دست آورد تا پیش از درگیری مجدد در مجموعه‌ای از دیگر خدمات نظامی و فعالیت‌های سیاسی به ثبت گوشه‌هایی از سرگذشت خود اقدام کند. در این کتاب علاوه بر این خاطرات، مجموعه‌ای از اسناد و تصاویر مربوط درج شده است.

محمدعلی فروغی، یکی دیگر از رجال این دوران است که اهتمام به نوشتن خاطرات خود کرده است. وی مترجم، روزنامه‌نگار، سیاستمدار، دیپلمات، نماینده مجلس، وزیر و نخست‌وزیر ایرانی بود و دوران سیاسی خود را در سه دوره قاجار، پهلوی اول و دوم گذراند و نخستین و آخرین نخست‌وزیر رضاخان بود. کتاب «یادداشت‌های روزانه از محمدعلی فروغی» که به کوشش ایرج افشار گردآوری شده است، یادداشت‌های روزانه فروغی را از 26 شوال 1321 تا تاریخ 28 ربیع الاول سال 1332 هجری قمری دربردارد. اغلب این یادداشت‌ها که 151 مورد است، بیشتر جنبه اجتماعی ـ فرهنگی داشته و در درجه دوم جنبه سیاسی دارند. نزدیک هفت دهه پس از درگذشت فروغی، یادداشت‌های وی که حتی فرزندانش نیز از وجود آن‌ها بی‌اطلاع بودند، منتشر شد. 

کتاب «خاطرات محمود فروغی» نوشته فرزند محمدعلی فروغی، کتاب دیگری در این زمینه است که در قالب گفت‌وگو و در مجموعه تاریخ شفاهی ایران به چاپ رسیده است. بخشی از خاطرات فروغی مربوط به دوران رضاشاه و نخست وزیری پدرش است و بخش اصلی خاطرات نیز دوران خدمت خود او در وزارت خارجه را در برمی‌گیرد. محمود فروغی که فارغ‌التحصیل دانشکده حقوق و علوم سیاسی از دانشگاه تهران بود، در دوران خدمت خود مشاغلی چون سرکنسولی ایران در نیویورک، سفیر ایران در برزیل، سوییس، آمریکا، افغانستان، معاون وزارت امور خارجه و کفیل وزارت امور خارجه را بر عهده داشت. از جمله مسایل مهمی که محمود فروغی در این گفت‌وگو به آن‌ها اشاره کرده، عبارتند از: کودتای سوم اسفند 1299، کشف حجاب و رویداد مسجد گوهرشاد، سوم شهریور 1320 و اشغال ایران از سوی روس و انگلیس، خاطرات دوران سفارت در کشورهای مختلف، روابط ایران با شوروی (سابق) و آمریکا، مساله رودخانه هیرمند میان ایران و افغانستان، علل وقوع انقلاب اسلامی و مطالبی درباره برخی چهره‌های سیاسی دوران پهلوی.