06 تیر 1400
زندگی و زمانه محمود جم
محمود جم از رجال سیاسی معاصر ایران. پدرش، محمد صادق کرمانی، از جمله کارمندان دولت بود که‌از کرمان به تبریز مهاجرت کرده بود. محمود جم در ۱۳۰۲/۱۲۶۴ ش در تبریز به دنیا آمد (بامداد، ج۵، ص۲۸۳؛ مرسلوند، ج۳، ص۲۱؛ دولتهای ایران، ص۱۶۳). تاریخ تولد او در برخی منابع ۱۲۵۸ش ذکر شده است که درست نمی‌نماید (رجوع کنید به عاقلی، ج۱، ص۵۴۷؛ طلوعی، ج ۱، ص۲۳۴). وی تحصیلات خود را در مدارسی که به روش آموزشی جدید در تبریز دایر شده بود، از جمله مدرسه میسیونری(مبلّغان‌مذهبی) تبریز، به پایان برد و افزون بر آن، نزد پدرش نیز آموزشهایی دید. جم، که زبان فرانسه را به خوبی در مدرسه مبلّغان مذهبی مسیحی فرا گرفته بود، نزد کوپن ، داروساز فرانسوی که پزشک مخصوص محمدعلی شاه بود، مشغول به کار شد و از این راه به نزد ولیعهد راه یافت(تقی‌زاده، ص۱۳۹؛ بامداد؛ طلوعی، همانجاها). در ۱۲۸۸ ش‌از تبریز به تهران مهاجرت نمود (بامداد؛ مرسلوند، همانجاها). ابتدا به‌عنوان مترجم در گمرک تهران به کار پرداخت و سپس، به واسطه نفوذ یکی از بستگان خود، میرزا حسینقلی نواب، وزیر امور خارجه دولت مستوفی الممالک، به عنوان منشی و مترجم در سفارت فرانسه در تهران مشغول به کار شد (عاقلی، همانجا). او در ۱۲۹۸ ش به دستور وثوق الدوله به وزارت مالیه منتقل و رئیس‌انبار غله دولتی گردید (بامداد، ج۵، ص۲۸۴؛ مرسلوند، همانجا) و در همان سال، به پیشنهاد وثوق الدوله و تصویب احمد شاه قاجار، لقب مدیرالملک به او داده شد (بامداد، همانجا؛ نجمی، ص۱۳۹؛ عاقلی، ج۱، ص۵۴۸). در برخی منابع (از جمله‌ایران. وزارت امور خارجه. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص) آمده است که وی ملقب به مدبرالملک گردید، که اشتباه است. پاره‌ای از منابع، به حمایت جم از وثوق الدوله و نقش جم در تصویب قرارداد ۱۹۱۹ ــ که بسیاری از ایرانیان به آن اعتراض نمودند اشاره کرده‌اند ( رجوع کنید به مرسلوند، همانجا؛ دولتهای ایران، ص۱۶۴). جم در دولت میرزاحسن مشیرالدوله(از تیر تا اسفند ۱۲۹۹) به ریاست خزانه داری کل کشور رسید (کریمیان، ص۷۴).
دوره اصلی زندگی سیاسی محمود جم از زمان کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ آغاز شد. او در جریان کودتا بازداشت، اما به دلیل حمایت از دولت کودتا آزاد شد و در دولت سید ضیاء الدین طباطبایی، وزیر امورخارجه گردید (عاقلی، همانجا؛ مرسلوند، ج۳، ص۲۲؛ دولتهای ایران، ص۱۱۳). از دیگر مقامهای او بود: وزارت مالیه در دولت میرزاحسن‌خان مشیرالدوله؛ وزارت مالیه در دو دولت رضاخان(۱۳۰۲ـ۱۳۰۳ش)؛ معاونت نخست وزیری دولتهای محمدعلی فروغی و میرزاحسن مستوفی الممالک؛ استانداری کرمان (۱۳۰۵ ش) و خراسان (۱۳۰۸ ش)؛ وزارت فوائد عامه در دولت مخبرالسلطنه هدایت؛ و وزارت داخله (کشور) در دولت دوم محمدعلی فروغی از ۱۳۱۲ش‌تا ۱۳۱۴ش(شجیعی، ج۳، ص ۱۳۷، ۱۴۶ـ۱۴۷، ۱۴۹ـ۱۵۰؛ کریمیان؛ بامداد، همانجاها؛ دولتهای ایران، ص۱۲۷). در آذر ۱۳۱۴، دولت فروغی سقوط کرد و جم عهده‌دار تشکیل دولت گردید و دولت او در همان ماه از مجلس شورای ملی وقت، رأی اعتماد گرفت(شجیعی، ج۳، ص۱۷۴؛ برای‌آگاهی از نام‌اعضای دولت او رجوع کنید به دولتهای‌ایران، ص۱۶۱ـ۱۶۲). جم‌از ۱۳۱۴ ش تا ۱۳۱۸ ش نخست وزیر بود و در این دوران دو هیئت دولت را به مجلس معرفی نمود. دولت دوم در پی پایان یافتن دوره دهم قانونگذاری در خرداد ۱۳۱۶ و آغاز به کار دوره یازدهم در مهر ۱۳۱۶، به مجلس معرفی شد (برای آگاهی از تغییراتی که در دولت او رخ داد رجوع کنید به شجیعی، ج۳، ص۱۷۴ـ ۱۷۵، پانویس ۲۳). در آبان۱۳۱۸، به‌دستور رضا شاه، احمد متین دفتری مأمور تشکیل دولت شد و جم وزیر دربار گردید. با پایان یافتن حکومت رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰ و اشغال ایران توسط متفقین، جم مأمور شد تا رضا شاه و همراهان او را برای خروج از مملکت تا بندرعباس بدرقه نماید (رجوع کنید به جم، ص۴۷ـ۵۱). وی در اسفند ۱۳۲۰ به عنوان سفیر ایران به مصر اعزام شد و تا خرداد ۱۳۲۶ در این سمت بود (ایران. وزارت امورخارجه. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص۶۹؛ کریمیان، همانجا). او در تیر ۱۳۲۶ به‌ایران‌احضار شد و در دولتی که احمد قوام در شهریور همان سال به مجلس معرفی کرده بود، وزیر جنگ گردید (کریمیان، همانجا؛ شجیعی، ج۳، ص). در آذر ۱۳۲۶ دولت قوام سقوط کرد و جم بار دیگر وزیر دربار شد ( رجوع کنید به «متن‌استعفاء دسته جمعی وزیران کابینه قوام در اعتراض به پخش اعلامیه نخست وزیر از رادیو»، سند مورخ۱۳۲۶ ش، ش حلقه ۰۰۰۱، ش‌پرونده۰۶۶۰؛ کریمیان، همانجا) و تا مهر ۱۳۲۸ در همین سمت بود تا اینکه سفیر ایران در ایتالیا شد که تا تیر ۱۳۲۹ ادامه یافت(ایران. وزارت امورخارجه. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص۲۴؛ کریمیان، همانجا؛ قس مرسلوند، ج۳، ص۲۵، که زمان اعزام او به ایتالیا را سال۱۳۲۷ ش‌آورده‌است). وی در مرداد ۱۳۲۹ به ایران بازگشت و در دوره کوتاهی در ۱۳۳۳ ش استاندار آذربایجان شد (کریمیان، همانجا) و در دومین‌دوره مجلس سنا (۱۳۳۲ـ۱۳۳۸ ش) نماینده کرمان در مجلس گردید (فرهنگ قهرمانی، ص۳۴۶). در ۱۳۳۶ ش، و در پی کوشش محمدرضا پهلوی برای ایجاد احزاب پارلمانی در ایران، جم به ریاست شورای مرکزی حزب جدید التأسیس ملّیون انتخاب و مأمور تهیه اساسنامه این حزب شد (مروارید، ج۳، ص۵۹۵ ۵۹۶). عضویت در دوره‌های سوم، چهارم و پنجم مجلس سنا آخرین فعالیت سیاسی او بود که تا پایان‌عمر، مرداد ۱۳۴۸، بدان اشتغال داشت(فرهنگ قهرمانی، ص۳۶۱، ۳۶۸، ۳۷۹).
دوره نخست وزیری جم یکی از طولانی ترین دوره‌های نخست وزیری در حکومت رضا شاه بود و طی آن رخدادهای سیاسی ـ اجتماعی بسیاری در کشور اتفاق افتاد، از جمله: واقعه کشف حجاب*؛ واداشتن روحانیان به گرفتن جواز عمامه؛ دستگیری گروه سیاسی پنجاه وسه نفر * ؛ بسته شدن قرارداد تقسیم آب رود هیرمند میان ایران و افغانستان در ۱۳۱۷ ش؛ خودکشی‌علی‌اکبر داور، وزیر مالیه؛ امضای پیمان عدم تعرض بین چهار دولت ایران، عراق، افغانستان و ترکیه، به نام پیمان سعدآباد؛ شهادت سیدحسن مدرّس؛ اتمام کار احداث راه‌آهن سراسری ایران(برای گزارشی از مهم ترین رخدادهای دوران نخست وزیری جم رجوع کنید به دولتهای ایران، ص۱۶۴ـ۱۶۵؛ شجیعی، ج۳، ص۱۷۵ـ۱۷۷؛ «حکم ریاست وزراء در مورد شرایط دادن جواز روحانیت ۱۳۱۵ ش»، سند مورخ۱۳۱۴ ش، ش حلقه۰۰۰۱، ش پرونده۰۰۸۸ ؛ «قرارداد تقسیم هیرمند و تحدید حدود ایران و افغانستان۱۳۱۷ـ۱۳۱۲ ش»؛ سند مورخ۱۳۱۲ ش، ش حلقه۰۰۲۶، ش‌پرونده۰۱۳۱).
از نظر شخصیتِ سیاسی، فردوست(ص۶۵) جم را یکی از مهم ترین مهره‌های دولت انگلیس در ایران دانسته است. در گزارشی که بولارد، سفیر کبیر دولت انگلیس در ایران، در سالهای۱۳۱۸ـ۱۳۲۴ ش، برای معرفی عده‌ای از رجال سیاسی ایران، به وزارت امور خارجه انگلیس فرستاده، از جم به عنوان فردی خوش مشرب و معتمد اعضای سفارت انگلیس در تهران یاد کرده‌است(رجوع کنید به بولارد، ص۴۴۳؛ نیز رجوع کنید به مصدق، ص۱۴۴؛ قاسمی، ص۱۱۲).
بخش اعظم حیات سیاسی جم در دوره حکومت پهلوی سپری شد. در این سالها، جم یکی از وفادارترین شخصیتهای سیاسی و مطیع و مجری فرمانهای رضاشاه و سپس‌محمدرضا پهلوی بود ( رجوع کنید به اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی‌اول، ص۵۸، ۱۰۰ـ۱۰۳، ۱۴۷ـ ۱۴۸؛ سیف پور فاطمی، ص۸۹۴ – ۸۹۵؛ مکی، ج۶، ص۲۶۲؛ برای آگاهی از برخی قضاوتها درباره شخصیت سیاسی وی‌رجوع کنید به مستوفی، ج۳، ص۲۲۵؛ نجمی، ص۱۳۸؛ عاقلی، ج۱، ص۵۵۱). جم خاطراتی از فعالیتهای سیاسی خود را در قالب مقالاتی در شماره‌هایی از سالنامه دنیا به چاپ رساند (برای آگاهی از مشخصات این مقالات‌رجوع کنید به گلبن، ص۹۷ـ ۹۸). او به تشکیلات فراماسونی ایران تعلق خاطر داشت و نامش در فهرست اعضای لژ بیداری، که یکی از نخستین تشکیلات فراماسونی ایران بود، آمده است ( رجوع کنید به ملکی، ج۱، ص؛ رائین، ج۲، ص۷۷، ۴۵۳).
منابع: علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو سازمان‌اسناد ملی ایران؛ اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی‌اول، تهیه و تنظیم اداره کل‌آرشیو، اسناد و موزه دفتر رئیس‌جمهور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۸ ش؛ ایران. وزارت امورخارجه. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، سیاستگزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی‌ایران؛ به ضمیمه قوانین امور تشکیلاتی و استخدامی وزارت امور خارجه، تهران۱۳۶۹ ش؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن۱۲ و ۱۳ و۱۴ هجری، تهران۱۳۴۷ـ۱۳۵۱ ش؛ ریدر ویلیام بولارد، خاطرات سرریدر ویلیام بولارد سفیر کبیر انگلستان در ایران: نامه‌های خصوصی و گزارشهای محرمانه، ترجمه غلامحسین میرزاصالح، به انضمام شرح‌حال‌رجال‌عصر پهلوی، تهران۱۳۷۸ ش؛ حسن تقی زاده، زندگی طوفانی: خاطرات سید حسن تقی زاده، چاپ ایرج افشار، تهران۱۳۷۲ ش؛ محمود جم، «آخرین روزهای اقامت رضا شاه کبیر در ایران»، سالنامه دنیا ، سال۲۳ (۱۳۴۶ ش)؛ دولتهای ایران از میرزانصراللّه‌خان‌مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، بر اساس دفتر ثبت کابینه‌های نخست وزیری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۸ ش؛ اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران۱۳۷۸ ش؛ نصراللّه سیف پورفاطمی، آئینه‌عبرت: خاطرات دکتر سیف پورفاطمی، به کوشش علی دهباشی، تهران۱۳۷۸ ش؛ زهرا شجیعی، نخبگان سیاسی ایران: از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ج۳: هیأت وزیران‌ایران در عصر مشروطیت، تهران۱۳۷۲ ش؛ محمود طلوعی، بازیگران عصر پهلوی: از فروغی تا فردوست، تهران۱۳۷۲ ش؛ باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران۱۳۸۰ ش؛ حسین فردوست، خاطرات‌ارتشبد سابق حسین‌فردوست، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۰ ش؛ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی‌از آغاز مشروطیت تا دوره۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، تهران۱۳۵۶ ش؛ ابوالفضل قاسمی، «سیاستمداران ایران در اسناد محرمانه‌وزارت‌خارجه بریتانیا»، آینده، سال۱۸، ش۱ـ۶ (فروردین ـ شهریور ۱۳۷۱)؛ علی کریمیان، «نمونه امضای اعضای هیأت دولت: از ۱۲۹۹ـ۱۳۲۰ ه . ش.»، گنجینه اسناد ، سال۳، دفتر ۲ و ۳ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲)؛ محمد گلبن، فهرست سی‌ساله سالنامه دنیا ، تهران۱۳۷۷ ش؛ حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج۳، تهران۱۳۷۳ ش؛ یونس مروارید، از مشروطه تا جمهوری: نگاهی به ادوار مجلس قانونگذاری در دوران مشروطیت، تهران۱۳۷۷ ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران۱۳۷۷ ش؛ محمد مصدق، خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق، به کوشش ایرج افشار، تهران۱۳۶۵ ش؛ حسین‌مکی، تاریخ بیست‌ساله ایران، ج۶، تهران۱۳۶۲ ش؛ حسین ملکی، نقد و تحقیق تاریخی، ج۱: دولتهای ایران در عصر مشروطیت۱۳۵۷ـ۱۲۸۵ ، تهران۱۳۷۰ ش؛ ناصر نجمی، بازیگران‌سیاسی‌عصر رضاشاهی و محمدرضا شاهی، تهران۱۳۷۳ ش.
/ فرید قاسملو /
سایت ماندگار تاریخ