قراردادهای نفتی ایران بعد از کودتای 1332 تا انقلاب اسلامی

با توجه به ماهیت قراردادهای نفتی و عدم انتشار آنها به صورت واقعی در سطح افکار عمومی در قبل از انقلاب اسلامی لازم به توضیح است که مطالبی که در پی می‌آید ترجمه مقالاتی است که توسط اینجانب در قبل از انقلاب اسلامی در سال 1355 از مجله  اکونومیست (Economist) صورت گرفته است و این ترجمه در کنار درس اقتصاد نفت در دانشگاه تبریز ارائه گردید. متن ذیل مربوط به قراردادهای نفتی بعد از کودتای 1332 می‌باشد.

اینجانب بعد از انقلاب اسلامی به وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران مراجعه کرده و خواهان متن قراردادهای نفتی پیش از انقلاب جهت مقایسه با قراردادهای نفتی جمهوری اسلامی ایران که از طریق بیع متقابل و روش B.O.T صورت گرفته، شدم که متأسفانه هیچ کدام را برخلاف قانون در اختیار اینجانب نگذاشتند؟!

1- در اکتبر 1953 مذاکرات میان دولت زاهدی و نمایندگان آمریکا درباره نفت ایران و بهره‌برداری از آن به وسیله انحصارات خارجی آغاز گردید.

2- در 17 اکتبر 1953 هوور، مشاور مخصوص وزارت امور خارجه آمریکا در مسأله نفت وارد تهران شد و درباره تشکیل کنسرسیوم بین‌المللی نفت برای استخراج، بهره‌برداری تصفیه و فروش نفت ایران با دولت زاهدی به مذاکره پرداخت.

 3- درفوریه 1954 کنفرانس نمایندگان نفتی آمریکا و انگلستان درباره تقسیم نفت ایران در لندن تشکیل گردید.

4- در 25 فوریه 1954 کمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) و نمایندگان کمپانیهای نفتی آمریکا و سایر کمپانیها در غیاب ایران درباره چگونگی تشکیل کنسرسیوم بین‌المللی نفت برای بهره‌برداری از نفت ایران با هم به توافق رسیدند. کنسرسیوم جدیدالتأسیس تصمیم گرفت که مبلغ 400 میلیون دلار به عنوان غرامت از دست دادن انحصار نفت ایران به کمپانی بریتیش پترولیوم (B.P) بپردازد. تقسیم‌بندی سهام انحصارات نفتی شرکت‎کننده در کنسرسیوم بین‌المللی نفت به قرار ذیل صورت گرفت:

پنج کمپانی آمریکایی 1) استاندارد اویل نیوجرسی، 2) استاندارد اویل، کالیفرنیا، 3) تگزاس اویل کمپانی، 4) سوکوتی واکیوم اویل کمپانی، 5) گلفاویل کورپوریشن، بر روی هم 40% سهام را به دست آورد. 14% سهام به شرکت نفتی انگلیسی، هلندی رویال داچ شل و 6% سهم به کمپانی نفتی فرانسوی فرانسوا دوپترول رسید.

5-در 8 دسامبر 1954 پس از تشکیل کنسرسیوم،‌ نمایندگان کنسرسیوم درباره تحویل و بهره‌برداری نفت جنوب به وسیله کنسرسیوم با دولت زاهد

 وارد مذاکره شدند.

6-در 19 دسامبر 1954 علی امینی وزیر دارایی دولت زاهدی قرارداد نهایی میان دولت ایران و کنسرسیوم بین‌المللی نفت را امضاء کرد.

7-قرارداد نفتی کنسرسیوم با ایران با قانون ملی شدن صنایع نفت مصوب 1951 کاملاً مغایرت داشت. طبق قانون ملی شدن صنعت نفت مقرر شده بود که خود ایران باید از نفت ایران بهره‌برداری کند و حال آنکه طبق شرایط موافقت‌نامه میان ایران و کنسرسیوم اکتشاف و استخراج و حل و نقل نفت جنوب ایران به کنسرسیوم واگذار شده بود.

8- طبق شرایط قرارداد با کنسرسیوم، منطقه‌ای وسیع‌تر از اراضی تحت اختیار کمپانی بریتیش پترولیوم و به علاوه هشت جزیره خلیج فارس از جمله قشم و خارک و هنگام و هرمز و همچنین حاشیه خط ساحلی به شعاع سه مایل از این جزایر و از سواحل ایران در اختیار کنسرسیوم قرار گرفت.

9-کلیه پالایشگاهها، لوله‌های نفت، کارخانه‌های برق، خطوط تلگراف و تلفن، بنادر، راههای آهن و شوسه، فرودگاهها، ایستگاه رادیو در اختیار کنسرسیوم نفت قرار گرفت و نیز کنسرسیوم این حق را به دست آورد که به میل خود راه‌آهن، بنادر و فرودگاه و ایستگاه رادیویی و خطوط تلفن احداث نماید و بدین ترتیب شرکت ملی نفت ایران عملاً و کاملاً از کنترل ادارات و امور استخراج و تصفیه و حتی فروش نفت کنار گذاشته شد.

10-مدت بهره‌برداری کنسرسیوم طبق قرارداد مذکور 25 سال با حق تمدید بعدی سال 1994 تعیین شد. طبق ماده 41 این قرارداد ایران حق لغو قرارداد مزبور را ندارد و کنسرسیوم حق دارد تا انقضای موعد مقرر از نفت ایران بهره برداری کند.

11- قرارداد با کنسرسیوم در تاریخ 21 اکتبر 1954 در مجلس شورای ملی و در تاریخ 28 اکتبر در مجلس سنا به تصویب رسید.

12-کنسرسیوم درمدت 9 سال فعالیت خود یعنی تا سال 1963 بیش از 340 میلیون تن نفت استخراج کرد. این مقدار بیش از مقدار نفتی بود (325 میلیون تن) که کمپانی بریتیش پترولیوم طی پنجاه سال فعالیت خود در ایران نفت از ایران استخراج کرده بود.

13- میزان نفتی که در تمام این مدت توسط شرکت ملی نفت ایران استخراج شد فقط 250 الی 260 هزار تن بود. یعنی کمتر از یک هزارم میزان استخراج کنسرسیوم بود.

14-کنسرسیوم از اجرای ماده 23 قرارداد خود با ایران مبنی بر تحویل 5/12% کلیه نفت استخراجی به ایران خودداری می‌کرد.

15-طبق ماده 17 قرارداد با کنسرسیوم، کلیه مخارج تأسیسات بهداشتی به عهده شرکت ملی نفت ایران بود و 400 میلیون ریال هزینه این امور را دولت ایران باید تأمین کند.

16-کنسرسیوم در اوایل سال 1959 بدون موافقت دولت ایران و به طور یک‎جانبه شرایط موافقتنامه را نقض نمود و خودسرانه قیمت فروش نفت ایران را پائین آورد.

17-شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه لوموند در تاریخ 27 ژوئیه 1959 اظهار داشت که از شرایط قرارداد با کنسرسیوم ناراضی است. او گفت: قراردادی که در سال 1954 منعقد شد، دارای نواقص بسیاری است و ما می‌خواهیم سهم منافع خودمان را بالا ببریم.

18-در اوت 1957 لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از سه منطقه نفتی ایران، یعنی بلوچستان و منطقه شرقی کوههای زاگرس و زیرآبهای خلیج فارس به مساحت 23 هزار کیلومتر مربع از طرف شرکت ملی نفت ایران به کمپانی نفتی ایتالیایی آنی آجیپ، واگذار شده و در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. کمپانی مزبور می‌بایست نفت و گاز مناطق مزبور را استخراج نماید و بر طبق شرایط امتیازنامه 75% از سود حاصل را به دولت ایران پرداخت کند.

19-در مِه سال 1958 مجلس شورای ملی ایران لایحه واگذاری امتیاز بهره‌برداری از یک رشته مناطق نفت‌خیز دیگر به کمپانی آمریایی «پان آمریکن پترولیوم کورپوریشن» را با شرایط مشابه به تصویب رسانید. مساحت بهره‌برداری این کمپانی 19 هزار کیلومتر مربع بود که در فارس و بوشهر قرار داشت.

20-در ژوئن 1958 مجلس شورای ملی لایحه واگذاری بهره‌برداری از منطقه نفتی دریای عمان به مساحت 100 کیلومتر مربع با شرایط مشابه دو قرارداد فوق به کمپانی نفتی کانادایی «سپ فایر پترولیوم لی میتد» به تصویب رسانید.

21-در سال 1965 شرکت پتروشیمی وابسته به شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید. این شرکت در آغاز سال 1966 با شرکتهای آمریکایی یک رشته قرارداد بست که به موجب این قراردادها چند مؤسسه بزرگ پتروشیمی بر پایه مشارکت در بندر شاهپور آبادان و جزیره خارک ایجاد گردید و در سال 1970 از این مؤسسات بهره‌برداری آغاز گردید.

22-در سال 1966 یک کارخانه تولید کود شیمیایی که در شمال شیراز ساخته شد، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این کارخانه با کمک‌های فنی کارشناسان فرانسه ساخته شده است.

23- در مؤسسات پتروشیمی با استفاده از محصولات نفت، گوگرد، آمونیاک، اسید فسفریک گرد لباسشویی و دیگر محصولات شیمیایی تولید شده و علاوه بر مصرف داخلی مقداری از آنها به خارج صادر گردید، تولید صنایع پتروشیمی با آهنگ پرشتابی رشد یافت، اضافه رشد سالیانه آن در سالهای 70ـ 1969 به 178 درصد و در سالهای 72ـ 1971 به 203 درصد رسید.

24- در ژانویه 1966 بین ایران و شوروی قرارداد استخراج گاز و استفاده از گاز در صنایع به امضاء رسید. شوروی در ازای واگذاری کارخانه ذوب آهن به ایران به صورت پاـ یاـ پای از ایران به مدت ده سال و هر سال ده میلیارد متر مکعب گاز دریافت می‌کند.

25- تا سال 1973 منابع نفت ایران به طور کامل در اختیار شرکتهای نفت خارجی و به طور عمده کنسرسیوم بین‌المللی نفت بود که از 99 درصد استخراج این منابع استفاده می‌کردند و سهم کنسرسیوم بین‌المللی نفت 90 درصد نفت استخراجی از این منابع می‌شد. میزان استخراج نفت از منابع نفتی ایران از سال 1963 تا 1975 از این قرار بود:

سال 1963 = 8/72 میلیون تن ــ سال 1964 = 84 میلیون تن.

سال 1965 = 8/93 میلیون تن ــ سال 1966 = 106 میلیون تن.

سال 1967 = 130 میلیون تن ــ سال 1968 = 142 میلیون تن.

سال 1969 = 162 میلیون تن ــ سال 1970 = 191 میلیون تن.

سال 1971 = 227 میلیون تن ــ سال 1972 = 3/262 میلیون تن.

سال 1973= 293 میلیون تن ــ سال 1974 = 302 میلیون تن.

26-ایران از لحاظ میزان استخراج نفت بعد از آمریکا، ونزوئلا و عربستان سعودی در جهان سرمایه‌داری مقام چهارم را داشت و در سالهای 1968 تا 1971 از عربستان پیشی گرفت و به مقام سوم رسید.

27-دبیر کل سازمان اوپک پاچاچی در ژوئن 1972 در لندن اظهار داشت شرکتهای نفتی خارجی در سال 1970 معادل 2/79 درصد سرمایه‌گذاری خود،‌ از منابع نفت خاورمیانه درآمد داشته‌اند. در صورتی که درآمد شرکتهای آمریکایی از بهره‌برداری دیگر منابع زیرزمینی کشورهای در حال رشد معادل 5/13 درصد میزان سرمایه‌گذاری آنها را تشکیل داده است.

 28-سهم ایران از درآمد شرکت نفت خارجی و به طور عمده کنسرسیوم بین‌المللی نفت طی 10 سال از سال 1963 تا 1972 بیش از 6 برابر افزوده شد. در سال 1963 سهم درآمد ایران 380 میلیون دلار بود و در سال 1971 به دو میلیارد و صد و یازده میلیون دلار و در سال 1972 به دو میلیارد و چهارصد میلیون دلار رسید.

29-در نوامبر سال 1970 ایران موفق شد سهم خود را از درآمد نفت کنسرسیوم بین‌المللی نفت 50 تا 55 درصد افزایش دهد. البته بخش مهمی از این درآمدها جهت خرید اسلحه روانه کشورهای غربی می‌گردید.

30- در سال 1973 ایران با کنسرسیوم نفت موافقت نامه‌هایی امضا نمود که به موجب آن تمام منابع نفت و صنایع نفت و پالایشگاهها که در اختیار کنسرسیوم بود به ایران محول گردید و به موجب این موافقتنامه فروش نفت به مدت 20 سال یعنی تا سال 1993 به کنسرسیوم واگذار گردید و نیز قرار شد که به شرکت کنندگان در کنسرسیوم متناسب با سهم آنها در کنسرسیوم طی این مدت نفت فروخته شود.

31 - در سال 1973 در ارتباط با افزایش پرشتاب تورم در جهان سرمایه‌داری و جنگ اعراب و اسرائیل و بالا رفتن قیمتهای کالاهای وارداتی، ایران به اتفاق دیگر کشورهای صادر کننده نفت اوپک قیمت فروش نفت را چهار برابر کرد و این اقدام موجب افزایش فراوان درآمد نفت گردید.

32- در سال 1974 درآمد نفت ایران به 6/18 میلیارد دلار رسید، ولی همانطور که ذکر گردید بخش اعظم این درآمد برای خرید تسلیحات و دادن وام و اعتبار از جانب ایران به کشورهای سرمایه‌داری رشد یافته و کشورهای در حال رشد و سرمایه‌گذاری در این کشورها به مصرف رسید.

33 - در ژانویه 1975 شاه ایران در مصاحبه با خبرنگار روزنامه «السیاسیه» کویت اظهار داشت که ایران پس از افزایش درآمد نفت وام و اعتبار در اختیار کشورهای سرمایه‌داری رشد یافته گذاشته است و با صراحت اعلام کرد که ایران به جهان باختر تعلق دارد.

 34- در اواخر ژانویه 1975 هویدا نخست وزیر اعلام کرد که ایران از درآمدهای نفتی خود مبلغ 9 میلیارد دلار وام به کشورهای خارجی داده است.

نتیجه‌گیری:

ایران طی سالهای 74ـ 1972 از درآمد نفت فقط از آمریکا 8/6 میلیارد دلار انواع اسلحه مدرن خریداری کرده است. علاوه بر این، از انگلستان و آلمان غربی نیز اسلحه خریداری شده است. میزان کل خرید اسلحه ایران طی این مدت معادل 8 میلیارد دلار بود در حالی که برابر آمار سازمان ملل متحد فروش اسلحه در سراسر جهان در سال به 20 میلیارد دلار می‌رسید. بدین ترتیب، سهم سرانه هزینه‌های نظامی مردم ایران که سطح زندگی آنها چند برابر پائین‌تر از سطح زندگی اهالی کشورهای غربی است، نسبت به کشورهای عضو پیمان ناتو چندین برابر بیشتر است.

به طور کلی ایران از طریق خریدهای کلان اسلحه و دادن وام و اعتبار به کشورهای سرمایه‌داری عملاً بخش اعظم درآمدهایی را که از نفت به دست می‌آورد به این کشورها باز می‌گرداند.

کتاب سقوط جلد اول موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی