بررسی خریدهای نظامی محمدرضا پهلوی از آمریکا

چرایی فسخ قراردادهای تسلیحاتی آمریکا با ایران

نخستین تأثیر بحرانِ ایران در معاملات اسلحه با آمریکا لغو سفارشِ دومیلیارد دلاری در مورد خرید هفتاد فروند هواپیمای جت اف 14 در مهر 1357 بود. بااین‌همه ارسال محموله‌های اسلحه به ایران همچنان ادامه داشت و مقامات آمریکایی تا آبان 1357 در قطع ارسال اسلحه به ایران تردید داشتند، اما با نزدیک‌تر شدن به روزهای انقلاب اسلامی این کشور بسیاری از قراردادهای تسلیحاتی خود با ایران را لغو کرد

ایالات متحده آمریکا در روزهای منتهی به انقلاب اسلامی برخی از قراردادهای نظامی را که قبلا با شاه بسته بود لغو و تعهد به تحویلِ بسیاری از تجهیزات نظامی را اجرایی نکرد. این نوشتار به چرایی خرید تجهیزات نظامی از جانبِ محمدرضا پهلوی و سپس تلاش برای لغو آنها از طرف آمریکا اختصاص یافته است.

نیکسون، کیسینجر و شاه؛ به سوی اتحاد

آغاز زمامداریِ ریچارد نیکسون در سال 1348 و نقش فعالی که هنری کیسینجر نخست به‌عنوان مشاور امنیت ملی و سپس وزیر امور خارجه در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا بازی کرد، نقطه عطفی در روابط ایران با آمریکا به شمار می‌رود. در کنار آن خروج بریتانیا از خلیج فارس، درگیر شدنِ آمریکا در جنگ پرهزینه ویتنام و دکترین نیکسون ـ کیسینجر با محوریت ایجاد و تقویت قدرت‌های وابسته باعث شد ایران و آمریکا بر سرِ قراردادهای مهم تسلیحاتی به توافق برسند.

در بهمن 1350 بزرگ‌ترین معامله تسلیحاتی بین ایران و آمریکا صورت گرفت. در این سال وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که ایران سفارش خرید دومیلیارد دلار اسلحه به آمریکا داده است. این سفارش شامل سیصدهواپیمای شکاری بمب‌افکن مافوق صوت، از جمله 138 فروند هواپیمای مدل اف 4 شرکت مک دانل داگلاس و 140 فروند هواپیمای اف 5 تایگر از شرکت نوردثرپ، 50 هواپیمای حمل‌ونقل مدل سی 130 هرکولس از شرکت لاکهید و 500 هلیکوپتر مدل کبرا از شرکت بل مناسب برای پرواز در شب و مجهز به موشک‌های هوا به زمین بود. بعدا به این تعداد 6 فروند هواپیمای اکتشافی اوریون مدل پ 3 ژ از شرکت لاکهید اضافه شد.

پرسروصداترین و جنجالی‌ترین معاملات تسلیحاتی دولت ایران، خرید هشتاد فروند هواپیمای اف 14 تام کت ساخت شرکت گرومان به مبلغ 2/3 میلیارد دلار در سال 1353 بود که در آن موقع مدرن‌ترین هواپیمای جنگی دنیای سرمایه‌داری به شمار می‌آمد. حتی خود ارتش آمریکا تازه اقدام به سفارش این مدل هواپیما کرده بود. قرار بر این بود که تمامی این هواپیماها تا تیر 1356 تحویل ایران شود. در اواخر سال 1356 دولت ایران اعلام کرد قصد دارد تا سال 1360 حدود هفتاد فروند دیگر از هواپیماهای اف 14 خریداری کند.1

بحران حس می‌شود

در ادامه بحرانِ رژیم پهلوی، شریف‌امامی در شهریور 1357 به تلاش خود برای سازش با مخالفان ادامه داد، ولی محمدرضا پهلوی در پشتیبانی از اقدامات او دچار تردید بود. در این روزها شاه روش ثابت و مشخصی نداشت. گاهی به فکر استفاده از قوه قهریه و گاهی به فکر دادنِ امتیاز می‌افتاد، ولی در مجموع دو دل بود و نمی‌توانست تصمیم درستی اتخاذ کند. در اوایل مهرماه ناظران خارجی و ایرانیان طبقه متوسط دریافتند که کشور در حال از هم پاشیدن است. بعضی‌ها عواقب بحرانی را که آغاز شده بود از همان ابتدا پیش‌بینی می‌کردند. یکی از آنها علی امینی، نخست‌وزیر سابق ایران، بود که در 23 شهریور ضمن مصاحبه‌ای با روزنامه «لوماتن» چاپ پاریس گفت: بحران جدی است و یکی از راه‌حل‌ها استعفای شاه از مقامِ سلطنت به نفع پسرش است. انترناسیونالیست‌ها به ریاست ویلی پرانت، صدراعظم پیشین آلمان، هم شاه را نفی کردند و از آمریکا خواستند از پشتیبانی او دست بردارد.2

نخستین تأثیر بحرانِ ایران در معاملات اسلحه با آمریکا لغو سفارشِ دومیلیارد دلاری در مورد خرید هفتاد فروند هواپیمای جت اف 14 در مهر 1357 بود؛ سفارشی که فقط چند هفته قبل ارسال شده بود. بااین‌همه ارسال محموله‌های اسلحه به ایران همچنان ادامه داشت و مقامات آمریکایی تا آبان 1357 که علائم سقوط شاه آشکار شده بود در قطع ارسال اسلحه به ایران تردید داشتند و چنین استدلال می‌کردند که این کار باعث تضعیف روحیه محمدرضا پهلوی و پیدا شدنِ این فکر خواهد شد که آمریکا از حمایت او دست برداشته است.3

واقعیت آن است که آمریکا از همان ابتدایِ قرارداد فروش هواپیماهای آواکس و اف 14 به ایران تردید داشت. در مرداد 1356 شاه نامه اعتراض‌آمیزی به کارتر فرستاد که یک ماه تأخیر در ارائه پیشنهاد تحویل هواپیماهای آواکس به کنگره رخ داده است و فکر می‌کرد که به نامه‌اش در خصوص خرید این هواپیماها بی‌اعتنایی شده است. کارتر می‌نویسد: «من درباره خرید آنها از ایالات متحده مطمئن نبودم».4

او در 16 تیر 1356 پیشنهاد فروش آواکس را به کنگره ارائه داد، اما کمیته روابط بین‌الملل کاخ سفید آن را رد کرد. دلیلِ رد درخواست این بود که آمریکا در مورد فروش ابزارهای الکترونیکی پیشرفته امنیتی به ایران نمی‌توانست خاطرجمع باشد و کارتر مجبور شد قبل از رد نهایی توسط کنگره پیشنهاد را پس بگیرد. محمدرضا پهلوی این تأخیر را توهین به ایران تلقی کرده و نامه غضب‌آلودی به کارتر نوشت. پس از مدتی عصبانیت شاه فروکش کرد و پیشنهاد دوباره به کنگره ارائه شد.5

پرسروصداترین و جنجالی‌ترین معاملات تسلیحاتی دولت ایران، خرید هشتاد فروند هواپیمای اف 14 تام کت ساخت شرکت گرومان به مبلغ 2/3 میلیارد دلار در سال 1353 بود

با نزدیک‌تر شدن به روزهای انقلاب اسلامی هراس آمریکا از سرنوشت قراردادهای نظامی نیز بیشتر می‌شد. تحت این شرایط بخشی از قراردادهای تسلیحاتی در دوره بختیار لغو شد. این قراردادها بر اساس توافق بین دولت ایران و آمریکا امضا شده بود، ولی طرف قراردادها با دولت آمریکا، سازندگان خصوصی و شرکت‌های مستقل بودند، اگر دولتِ انقلابی ایران این قراردادها را لغو می‌کرد، آمریکا چاره‌ای نداشت جز آنکه خسارات تولیدکنندگان بخش خصوصی را طبق تعهدات خود پرداخت نماید؛ بنابراین تصمیمِ سالیوان، هایزر و ازیک فون ماربد، فرستاده ویژه آمریکا، توافق با بختیار برای لغو برخی قراردادهای نظامی بود تا آمریکا خسارات آن را از حسابِ تنخواه‌گردان ایران برداشت کند که تنها وزارت دفاع آمریکا به آن دسترسی داشت.6

دوری انقلابیون از تجهیزات آمریکایی

آمریکایی‌ها بر این باور بودند که انقلاب اسلامی و رهبران آنها افرادی تندرو خواهند بود که افتادنِ تجهیزات نظامی به دست آنان وضعیت خطرناکی را برای منافع آمریکا رقم خواهد زد. آنها با دیدنِ نشانه‌های آشکار پیروزی انقلاب به این فکر افتادند که نگذارند نیروگاه اتمی بوشهر راه‌اندازی گردد و هواپیماهای اف 16 به دست نیروهای انقلابی بیفتد. حتی باعث شدند قرارداد خرید زیردریایی از آلمان که مبلغ آن هم پرداخت شده بود، در زمان بختیار فسخ شود و آلمان چندی بعد همان زیردریایی را به اسرائیل فروخت. در این میان فقط هواپیمای اف 14 در دست ایران بود که در تلاش بودند تا آن را نیز پس گیرند؛ زیرا در خاورمیانه فقط ایران از این نوع هواپیماها داشت؛ حتی اسرائیل و عربستان هم از این نوع هواپیماها نداشتند.7

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و امکان اطلاع از برخی حوادث و رویدادهای قبل در انقلاب، نیروی هوایی ایران به دولت موقت اطلاع داد که آمریکایی‌ها قبل از انقلاب حساس‌ترین وسایل الکترونیکی هواپیماهای اف 14 را از ایران برده‌اند و هواپیماهای اف 14 بدون این وسایل نمی‌توانند به نقش اساسی خود به‌عنوان جنگنده ـ بمب‌افکن عمل نمایند.8 بازرگان نیز معتقد بود که باید تمامی معاهدات ایران با آمریکا یکایک مورد بازبینی قرار گیرد و تنها آنهایی که به استقلال ایران لطمه می‌زند، لغو شوند. به باور او بخش‌هایی از معاهدات نظامی که بر مبنای امیال جاه‌طلبانه شاه و خواست وی برای تبدیل‌شدن به پلیس منطقه منعقد نشده‌اند، نباید لغو شوند.

ابراهیم یزدی، وزیر امور خارجه، در حمایت از چنین سیاستی اعلام کرد اگرچه برخی تسلیحات ساختِ آمریکا باید از زرادخانه‌های ایران برچیده شوند، بقیه این تسلیحات باید حفظ شوند. این امر مستلزم تحویل قطعات یدکی از سوی ایالات متحده بود و گرنه سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته ایران به قطعات فلزی غیر مفید و بی‌ارزش مبدل خواهند شد و باید پس داده شود.9

برخلاف انتظارِ آمریکا، امام خمینی و انقلابیون چشم‌داشتی به تسلیحات آمریکایی نداشتند و تنها حقوقِ ایران و منافع ملی در قراردادها را مدنظر داشتند. امام خرید اسلحه را اهرم فشاری می‌دانستند که به ایجاد پایگاه نظامی آمریکایی در ایران منجر خواهد شد و به‌جای پرداخت ارز در قبال فروش نفت اسلحه وارد کشور می‌شود.10 امام تمام قراردادهایی را که تا قبل از انقلاب اسلامی و به‌طور ویژه در دوره رضاشاه و محمدرضا پهلوی بسته شده بود برخلافِ قانون دانسته و آنها را باطل اعلام کردند. استدلال امام خمینی آن بود که مجلسِ قانونی نبوده تا بر تصویب آنها نظارت داشته باشد و رعایت قوانین نشده است. این سخنان امام و همچنین تأکید ایشان بر اینکه «نفت ما را بردید پولش را بدهید؛ آهن‌هایتان را هم ببرید مال خودتان.»11 نشان داد که انقلابیون چشم به سلاح‌ها و تجهیزات آمریکایی در راستای رادیکالیزه کردنِ فضای انقلاب اسلامی نداشتند و پنداشت آمریکا غلط بود.

فشرده سخن

محمدرضا پهلوی در جست‌وجوی ژاندارمی منطقه و آمریکا در تلاش برای حفظ موقعیت خود در منطقه خاورمیانه به قراردادهای تجاری ـ نظامی روی آوردند. در این میان قراردادهای مربوط به هواپیماهای آواکس و اف 14 حساس‌ترین فروش نظامی آمریکا به ایران بود. آمریکا از همان ابتدا نسبت به فروش آنها حتی به خود شاه تردید داشت و هنگامی‌که بقایای نظام سلطنت در شعله‌های انقلاب اسلامی می‌سوخت، بیم همه‌جانبه به‌واسطه ضررهای آمریکا و دسترسی انقلابیون به این هواپیماها و تجهیزات باعث شد آمریکا قراردادها را لغو و از تحویل برخی از تجهیزات خودداری کند. این در حالی بود که رهبر انقلاب اسلامی به سلاح‌های آمریکایی چشم‌داشتی نداشت. محمدرضا پهلوی در جست‌وجوی ژاندارمی منطقه به قراردادهای تجاری ـ نظامی با آمریکا روی آورد

پی نوشت ها :

1. علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) 1320- 1357، تهران، ققنوس، چ هشتم، 1387، صص 334- 342.

2. باری روبین، جنگ قدرت‌ها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، آشتیانی، 1363، صص 156-157.

3. عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1357-1300، تهران، نشر پیکان، چ نهم، 1391، ص 480.

4. جیمی کارتر، ایران در خاطرات جیمی کارتر، ترجمه ابراهیم ایران‌نژاد و طیبه غفاری، تهران، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390، ص 15.

5. همان، ص 16.

6. ابراهیم یزدی، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، ویرایش دوم، تهران، قلم، 1389، چ سوم، صص 242-245.

7. حسن روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسن روحانی؛ انقلاب اسلامی (1341-1357)، ج 1، تهران، کمیل، چ پنجم، 1391، ص 536.

8. ابراهیم یزدی، همان، ص 240.

9. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطار‌زاده، تهران، نشر گام نو، 1381، ص 295.

10. روح‌الله خمینی، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی، ج 4، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ سوم، 1379، ص 275.

11. روح‌الله خمینی، همان، ج 5، چ سوم، 1379، ص 67.

موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران http://www.iichs.ir/News-9575