اجباری شدن نام خانوادگی رهاوردِ تصویب قانونی مدنی

انتخاب نام خانوادگی از انقلاب مشروطه در میان قشر روشنفکر جامعه رواج یافت اما قانون حذف القاب در ۱۳۰۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و پس از آن افراد ملزم شدند برای خود نام خانوادگی مناسب انتخاب کنند و سرانجام با تصویب قانون مدنی، انتخاب این مهم برای همه اتباع ایران اجباری شد.

بیش از ۸۰ درصد از رجال، شاهزادگان، روحانیان، تاجران و کارمندان اداری در دوره قاجار لقب داشتند تا آنجا که برخی از آنان در طول زندگی خود به ۲ یا چند لقب دست می یافتند. در واقع این دوره از لحاظ القاب توصیفی، شخصی و دیوانی را می توان به سه دوره کلی تقسیم کرد. دوره رونق القاب در زمان فتحعلی شاه، دوره تورم القاب در دوره ناصرالدین شاه و دوره انحطاط و پایان یافتن نهاد القاب در اواخر دوره حکومت.

 در این دوره دارا بودن لقب برای افراد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود به طوری که فهرست القاب در چهلمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، ساخت و ترکیب القاب دیوانی دوره قاجار را نشان می دهد. در این فهرست ۶۱۸ لقب آمده است. ۲۱۸ لقب نوعیه شغلی و ۴۰۰ لقب توصیفی شخصی. همچنین بیش از ۴۰ مضاف الیه و حدود ۱۳۰ مضاف در این القاب به کار رفته است. براساس یک برآورد حدود ۲۵۰ کلمه مناسب برای مضاف القاب وجود داشته که با ۴۰ مضاف‌الیه حدود ۱۰ هزار لقب قابل ساختن بود. (۱) اما در آستانه مشروطیت و در جریان آن از بسیاری القاب و الفاظی که برای لقب های جدید ابداع می شد، انتقادهایی به عمل می آمد و شاعران به طعنه در مورد آنها شعر می گفتند و نشریه هایی از جمله روزنامه حبل المتین به انتقاد از این رویه پرداختند با این همه القاب و عناوین همچنان اهمیت خود را حفظ کردند اما در اواخر دوره قاجار انتقادات مطبوعات و حساسیت مردم نسبت به زیاد شدن القاب سبب شد که در ۱۳۰۴ خورشیدی، نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی قانون لغو القاب را به تصویب برسانند و تمام القاب و درجه های بالای نظامی و کشوری حذف شود.

نمایندگان مجلس و حذف القاب

ناگفته نماند بعد از تصویب قانون لغو القاب تا سال ها رجال با همان القاب سابق شهرت داشتند و حتی پس از اجباری شدن نام و نام خانوادگی در ۱۳۰۴ خورشیدی بسیاری از آنان نام خانوادگی خود را به نوعی انتخاب می کردند که نشانی از القاب منسوخه در آن باشد، مانند محمد مصدق ملقب به مصدق السلطنه و احمد قوام به قوام السلطنه و روی کارت ویزیت لقب سابق را درج می کردند. (۲)

در همین خصوص در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۴ خورشیدی نامه ای از طرف نمایندگان مجلس شورای ملی با عنوان اینکه سپهسالاری، سپهداری، سرداری، سپهبدی، امیری، امیر تومان و دیگر القابی که مرکب از مضاف و مضاف الیه سپاه، لشگر، جنگ، سالار و نظام هستند، حذف شود و اعطای این القاب از این تاریخ ممنوع باشد، (۳) به ریاست مجلس نوشته شد تا قانون آن به تصویب برسد به این صورت که زین العابدین رهنما عضو فراکسیون تجدد و نماینده تبریز، حسن تقی زاده نماینده تهران، ضیا واعظی و جمعی دیگر از نمایندگان به مجلس پیشنهاد کردند که تمام القاب حذف و  نام خانوادگی مرسوم شود.

همچنین عطاالله روحی نماینده سیرجان و حسن تقی زاده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۰۴ خورشیدی پیشنهاد می کنند که استعمال اصطلاحات سردار، سالار، سپهسالار و سپهبد به صورت لقب در نظام و در غیر نظام منسوخ شود.

بنابراین در این تاریخ قانونی تصویب شد که به هیچ فردی لقب لشگری یا کشوری داده نشود و اگر افرادی خود را به القاب ملغی شده نامگذاری کنند از یک تا ۱۰تومان جریمه شوند.

در یکی از اسناد به دست آمده نمایندگان به انتقاد از همه گیر شدن القاب در سطح کشور می پردازند و در نامه ای به رییس مجلس می نویسند که پیش از تشکیل قشون فعلی القاب و مناصب مختص به نظام به دیگر طبقات مختلفه اهالی بدون این که مفهوم حقیقی آنها را دارا باشند، داده می شد و هنوز هم عده زیادی از این مناصب و القاب در خارج از طبقه نظام وجود دارند. این در حالی است که با وجود تشکیلات نظام فعلی هیچ مقتضی نیست القاب و مناصبی را که حق خصوصی نظامیان و مختص پاداش ابراز فداکاری و رشادت آنهاست، اشخاص خارج از سلک نظام من غیر حق دارا باشند. (۴)

با این حال قانون حذف القاب به تصویب مجلس رسید و افراد ملزم شدند برای خود، نام و نام خانوادگی مناسب انتخاب کنند. بدین ترتیب گرفتن شناسنامه از ۱۳۰۶ خورشیدی طبق قانون های مصوب اردیبهشت ۱۳۰۴ و بهمن‌ ۱۳۰۵ خورشیدی اجباری شد و با تصویب قانون مدنی کشور در ۱۳۱۳ خورشیدی همه مردم ایران ملزم به ثبت نام خانوادگی شدند.

البته براساس اسناد تاریخی، تاسیس ثبت احوال در ۳۰ آذر ۱۲۹۷ خورشیدی به تصویب هیات وزیران رسیده بود و با صدور نخستین شناسنامه برای دختری به نام فاطمه ایرانی در سوم دی ۱۲۹۷ خورشیدی در تهران فعالیت خود را آغاز کرد اما در دوره رضاخان و در ۳۰ مرداد ۱۳۱۳خورشیدی بود که استفاده از لقب‌های گذشته با تصویب قانون مدنی، منسوخ و انتخاب نام خانوادگی برای تمامی تبعه‌های ایران اجباری شد. (۵)

انتخاب نام خانوادگی

انتخاب نام خانوادگی نخست به این صورت بود که به انتهای نام پدربزرگ، بزرگترین فردی که در قید حیات بود، ی اضافه می کردند. برای نمونه اگر نام جد فردی محمد بود نام خانوادگی محمدی برای او و خانواده‌اش انتخاب می‌شد و اگر کسی قبلاً این نام خانوادگی را در آن شهر انتخاب کرده بود، از پسوند و پیشوندهایی نظیر، فر، زاده، خواه، پور و ... برای افراد بعدی استفاده می‌ شد.

با این حال با وجود این که اولویت با نام پدربزرگ افراد بود اما انتخاب نام خانوادگی از چند روش دیگر هم صورت می گرفت. یکی از آنها پیشه نیاکان در یک قوم و بر اساس شغل یا حرفه (همچون صراف، جواهریان و پزشک) یا یک ویژگی بدنی یا فیزیکی (خوش‌چهره، قهرمان) بازمی‌گشت. عده‌ای هم با نام منطقه‌ سکونت اجدادشان و نام طایفه‌شان، نامگذاری می‌شدند. همچنین ممکن بود بر اساس مقام یا لقبی که یکی از اجداد آن خانواده داشته است، نام خانوادگی برای افراد سرپرست خانوار ثبت شود، مانند: مستوفی یا کلانتر ...

منابع

۱- عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، تهران: هرمس، ۱۳۹۵، ص۵۹۱

۲- القاب دیوانی در عصر قاجاریه، احمد اشرف، آینده سال هشتم اسفند ۱۳۶۱ شماره ۱۲

۳- اسناد منتشر نشده مجلس شورای اسلامی

۴- مرکز اسناد آرشیو ملی

۵- الهام ملک زاده، زهرا علیزاده بیرجندی، عوامل موثر در شکل گیری سیاست ها و تحولات جمعیتی در دوره رضا شاه.