جمهوری رضاخانی

 به موجب یکی از اسناد وزارت خارجه فرانسه که تاریخ 23 اسفند 1302 را دارد، «جنبش جمهوری‌خواهی رضاخان از سوی افرادی جانبداری می‌شود که توسط انگلیس حمایت می‌شوند و افکار عمومی در انتظار بحران تازه‌ای هستند که بر اثر جاه‌طلبی‌های کسی که از حمایت انگلیس برخوردار است شکل می‌گیرد.» به موجب این سند «علاقه‌مندان به انگلیس نقش مؤثری در کاهش محبوبیت رضاخان دارند.»
شعار جمهوری خواهی از راههایی بود که رضاخان برای ساقط کردن حکومت قاجار و تصاحب کامل قدرت در پیش گرفته بود. در آن زمان رضاخان که به تازگی رئیس الوزرأ شده بود؛ از یکسو قصد حذف احمدشاه و باقی مانده وفاداران به آخرین پادشاه قاجار را داشت تا از این طریق پایه‌های قدرت خود را درکشور تحکیم کند واز جانب دیگر برای برقراری یک حکومت جمهوری شبیه آنچه که آتاترک در ترکیه تشکیل داده بود. علاقه‌مند بود.1
طرح اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و ایران از جمله برنامه‌های استعمار انگلیس بود. ایده استقرار رژیم جمهوری در ایران درنیمه دوم اسفند 130۲ مطرح شد و طرفداران رضاخان برای تهیه زمینه اجرای این نقشه، تلگرافهای متعددی از سراسر کشور برای برقراری جمهوری در ایران به تهران فرستادند و بادامن زدن به تظاهرات روزمره‌، این طرح را به موج بزرگ اجتماعی ـ سیاسی تبدیل کردند.
رضاخان مصمم بود تاطرح خود را به تصویب نمایندگان مجلس رسانده و آن را قانونی جلوه دهد. اما مشکل او این بود که عمر مجلس چهارم به سر آمده بود وانتخابات دور پنجم نیز انجام نشده بود. رضاخان به سرعت انتخابات دوره پنجم را برگزار کرده و تمام تلاش خود را برای اعمال نفوذ در انتخاب نمایندگان موافق با خود به کار گرفت‌. انتخابات با سرعت انجام شد و 22 بهمن 1302 مجلس پنجم رسماً افتتاح شد. با این وجود تعدادی از مخالفان قدرتمند رضاخان ازجمله آیت الله مدرس به مجلس راه یافتند.
سیدحسن مدرس که از ماهیت تلاشهای رضاخان و وابستگی او به انگلیسی‌ها مطلع بود رهبری مخالفان وی رادر مجلس پنجم به دست گرفت‌. این مخالفت و افشاگری‌ها چنان خشم طرفداران رضاخان را در مجلس برانگیخت که یکی از آنان‌ ـ بهرامی ـ در اتاق تنفس مجلس و به تحریک رئیس مجلس ـ تدین‌ـ به گوش مدرس سیلی نواخت‌. انعکاس این حرکت در جامعه گسترده بود و مردم را به خشم آورد و مخالفت با جمهوریخواهی رضاخان نیز تشدید شد. 28 اسفند 1302 تعداد بسیاری از مردم تهران در مسجد شاه ـ مسجد امام خمینی(ره)‌ـ اجتماع کرده و به مخالفت با جمهوری رضاخانی پرداختند. رهبری این حرکت با مدرس بود. روز بعد، تعداد بیشتری به سوی مجلس راهپیمایی کرده و مخالفت خود را با رضاخان اعلام کردند. این تظاهرات، روز دوم فروردین 1303 نیز در مقابل ساختمان مجلس و در شرایطی که نمایندگان آماده بررسی و تصویب طرح جمهوری رضاخانی بودند، تکرار شد وبه زد و خورد مردم با مأموران رضاخان انجامید. این درگیری‌ها حتی در مجالس ختمی که در تهران برای مرگ محمدعلی شاه قاجار2 تشکیل شده بود، نیز ادامه یافت و هر یک از این مجالس به تجمعی برای ابراز مخالفت مردم علیه جمهوری رضاخانی شده بود. با این همه رضاخان به حدی به حذف جایگاه باقی مانده قاجار به عنوان مقدمه برقراری نظام جمهوری دل بسته بود که حتی به مسئولان سیاسی و امرای قشون کشور اجازه نداد بابت مرگ محمدعلی شاه تلگرامی برای پسرش که در اروپا به سر می‌برد ارسال کند.
افزایش روزافزون مخالفین جمهوری و درگیری‌های گوناگون، پدیده‌ای بود که سرانجام زمینه عقب‌نشینی رضاخان را از این طرح فراهم آورد.رضاخان در ۶ فروردین ۱۳۰۳ در ملاقات با تعدادی از علما و مراجع ، قول لغو طرح جمهوری را داد و در ۱۲ فروردین این سال طی اعلامیه ای لغو این طرح را اعلام کرد. طرح «جمهوری‌» اگرچه با هوشیاری روحانیت و همراهی مردم خنثی شد، اما توفیق رضاخان در گرفتن رأی اعتماد از مجلس برای کابینه خود در 22 فروردین 1303 و سپس خروج پادشاه جوان از کشور و عزیمت وی به اروپا عواملی بودند که به رضاخان در پی‌گیری اهدافش کمک شایانی کرد. بعد ازختم غائله «جمهوری‌خواهی‌» در سال 1303 و نیمه اول 1304، رضاخان عملاً تمام اختیارات حکومتی رابه دست گرفت و باتصرف خوزستان و خارج ساختن اداره این استان از دست شیخ خزعل و خاتمه بخشیدن به غائله سمیتقو در آذربایجان، موقعیت خود رامستحکم‌تر ساخت‌. احمدشاه قاجار نیز که در تمام این مدت در اروپا به سر می‌برد به کلی موقعیت و اعتبار خود را در داخل از دست داده بود ، تا این که در آبان 1304 رضاخان زمینه را برای خلع قاجاریه مساعد دید وقانون انقراض سلسله قاجاریه را در جلسه نهم آبان 1304 به تصویب اکثریت آرأ نمایندگان رساند.
پی نوشت‌:
1ـ حکومت جمهوری لائیک به رهبری آتاترک در ترکیه، آبان 1302 شکل گرفته بود.
2 ـ محمدعلی شاه قاجار، روز 16 فروردین 1303 به مرض دیابت در پاریس درگذشت‌.