سفرنامه بافت آیت الله قاضی طباطبایی

*معرفی یک نسخه خطی ارزشمند و ناشناخته در تاریخ معاصر ایران و آذربایجان
 آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبائی در سال 1331 قمری در تبریز در یکی از خاندان های قدیمی و تاریخی کشور ایران که در کتب تاریخ و رجال نامشان دیده می شود ، به دنیا آمد . تحصیلات ابتدایی را نزد پدر و عمو آغاز کرد و در مدارس علمیه تبریز، قم و نجف ادامه داد. اجازات متعدد در روایت و اجتهاد ره آورد سالیان تحصیل او در محضر بزرگان فقه شیعه بود . او در بعد علمی صاحب تالیفات ، تعلیقات ، تقریرات ، تصحیحات و رسائل متعدد در موضوعات مختلف علوم اسلامی است . با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) آیت الله قاضی رهبری و هدایت نهضت را در آذربایجان بر عهده گرفت . در قیام 29 بهمن تبریز نیز اولین حلقه شتاب دهنده پیروزی انقلاب اسلامی را هدایت و رهبری کرد . سرانجام او پس از پیروزی انقلاب ، در شامگاه عید قربان 1399 قمری مصادف با دهم آبان 1358 شمسی پس از اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد شعبان تبریز به شهادت رسید .
 مشخصات نسخه خطی:
از جمله آثار مهم و تاریخی شهید آیت الله قاضی ، نسخه خطی و چاپ نشده سفرنامه بافت است . زنده یاد در سی ام آذر ماه 1347 شمسی، مصادف با روز عید سعید فطر، از طرف رژیم پهلوی به علت ایراد یک خطبه تاریخی به مدت شش ماه به بافت کرمان تبعید می شوند. ایشان با علاقه و ذوق از روز نخست دست به نگارش حوادث و وقایع و خاطرات گذشته و حال خود می زند . این اثر صرفاً یک سفرنامه تاریخی نیست که سخن از گشت و گذار و گفتگو از مناظر و مزایا باشد، بلکه سوز و گداز رادمردی از هوا رسته و از فراز و نشیب زندگی به ابد پیوسته است. ایشان در بیان معرفی این اثر ، در دیگر آثارش که بهترین معرف او می باشند ، اشاراتی دارد که نمونه هایی از آنها در پی می آید:
 «سفرنامه بافت که در سفر اجباری به استان کرمان نگارش یافته ، شامل تواریخ و مطالب علمی و مشاهدات وقایع عصر حاضر و اوضاع و احوال که به وقوع پیوسته از باب الکلام یجرالکلام بدون اینکه موده نمایم، به رشته تحریر کشیده شده است.» (1)
 در جای دیگر چنین می نویسد : «تبلیغات خلاف واقع در حق بزرگان دین که ورثه ائمه طاهرینند ، در هر دوره به شکلی روی کار آمده، چنانچه در حق ائمه معصومین(س) در عصر خودشان تهمت ها و افتراها و اکاذیب به آنها نسبت داده اند. در حق نواب عام آن حضرات و علمای اعلام نیز نظائر آنها را گفته اند . شمه ای از آنها را در کتاب (سفرنامه بافت) نگارش داده و مقداری از آنچه در عصر حاضر به وقوع پیوسته ، به قلم آورده و اوضاع علمای سوء و متشبهین به علما را شرح داده ام.»(2)
 با توجه به اینکه آن شهید بعد از اتمام دوران تبعید در بافت کرمان بلافاصله جهت ادامه تبعید به زنجان منتقل می شود، لذا حوادث مربوط به دوران اقامت در آن شهر را نیز به قلم می آورد ، پس در واقع سفرنامه بافت شامل سفرنامه زنجان نیز می شود ، چنان که خود می نویسد:
«... پس از مراجعت از آن سفر [بافت کرمان ] باز در زنجان به اقامت اجباری غریب به شش ماه بودم و از مهربانی های اهالی محترم زنجان عموماً و از مهمان نوازی و محبت های بی پایان صدیقنا الاخ الامجد علامه جلیل آیت الله آقای حاج آقا عزالدین حسینی (3) دامت برکاته خصوصا کاملا برخوردار بوده و به ویژه از مذاکرات علمی و مباحثات فقهی و ادبی و تاریخی که در حضور آن برادر مکرم معظم واقع می شد ، صفای عجیب و حظوظ روحی غریب داشت که به وصف نمی آید و به عبارت نمی گنجد و مقداری از آن حوادث و تواریخ در کتاب (سفرنامه بافت) شرح داده شده است...»(3)
 نظر به اینکه سفرنامه به وسیله شخصی به نگارش در آمده که خود در اوج جریانات سال های 1347 و 1348 ، رهبری نهضت آذربایجان را به عهده داشته است ، تا جایی که ایشان در اسناد ساواک به عنوان «خمینی آذربایجان »(5) لقب یافته است ، از منابع دست اول و پر اهمیت به شمار می رود، لذا ماموران ساواک احتمال می دادند که وی مشغول تدوین کتابی است که در آن مطالبی را علیه حکومت و رژیم بیان می کند، چنان که یکی از آنها گزارش می دهد :
«نام برده بالا (سید محمد علی قاضی طباطبائی ) اوقات بیکاری خود را صرف مطالعه و نوشتن کتابی می نماید که در نوشتن کتاب مزبور جانب احتیاط را از دست نداده و تاکنون کسی از نام اصلی و متن آن اطلاعی به دست نیاورده است .
 نظریه منبع : هنگامی که کسی وارد اتاق می شود، مشارالیه کتاب را مخفی و از دید وارد شوندگان مخفی می نماید و نیز هنگامی که شخصاً از منزل خارج می شود، کتاب را در چمدان خود پنهان و آن را قفل می کند.
نظریه رهبر عملیات :بعید نیست که مشارالیه درکتاب مزبور ضمن درج داستان زندگی خود ، در مورد دستگاه های مملکتی مطالبی نوشته و نیز انتقاداتی بنماید.(6)
 پس زمان نگارش این سفرنامه از دی ماه سال 1347 تا آذر ماه 1348 شمسی یعنی تا زمان برگشت از تبعید زنجان به تبریز ادامه داشته ، ولی از نظر پوشش موضوعی به هیچ وجه، مقید به زمان فوق نمی باشد و حوادث و وقایع خارج از این زمان را نیز شامل می شود. سفرنامه بافت در چهار دفترچه یادداشت در قطع حیبی در سطور بین 15 تا 19 مسطر است که جمعا 1059 صفحه به طور مسلسل شماره خورده و با خط تحریری شکسته زیبا به رشته تحریر در آورده اند.(7)
موضوعات و مطالب کتاب :
 این کتاب در موضوعات مختلف از نظر سیاسی ، اجتماعی ، علمی، فقهی و تاریخی و بیشتر با بیان خاطرات سیاسی ، اجتماعی نگارش یافته و درباره سوابق و عملکرد افراد و رجال سیاسی و دینی سخن گفته و بنا به تصریح آن مرحوم در سفرنامه ، نوشتن این خاطرات از روی یقین و بدون غرض و سخن دل است که به حق گنجینه ای ارزشمند در تاریخ معاصر ایران، خصوصا آذربایجان است که برای اولین بار به لطف بی دریغ خلف صالح و شایسته آن شهید ، جناب حجت الاسلام و المسلمین سید محمد تقی قاضی طباطبائی در اختیار راقم این سطور گذاشته شد که برای نخستین بار قسمت هائی از آن را به مناسبت ها و اقتضای موضوعات کتاب زندگانی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی به طور مستقیم نقل کرده ایم. در کتاب فوق در بخش اسناد، ذیل سند شماره 37 ، تصویر چهار صفحه اول متن سفرنامه چاپ شده است و همچنین فقرات و مطالبی مربوط به جریان تبعید والد ماجدشان حاج میرزا باقر آقا به همراه همسر و فرزندانش به تهران و مشهد و ملاقات با تیمورتاش و اصرار وی جهت دیدار با رضا شاه و امتناع میرزا باقر (8)، ملاقات آیت الله قاضی با شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی به همراه پدرشان در مشهد(9)، جریان آزار و اذیت ملاهای تبریز به مرحوم میرزا فتاح شهیدی صاحب شرح مکاسب (10)، شایعه خویشاوند بودن ایشان با فرح دیبا (11)، قضیه ولادت خودشان به یمن ذکر و دعا ء مرحوم میرزا مهدی درویش تبریزی از عرفای گمنام در حق والد ماجدشان (12)، شرح مفصل دیدار دوم ایشان با شیخ حسن علی نخودکی در قریه نخودک مشهد به همراه پدرشان و اخذ دعا و همچنین نذر یک دست لباس برای امام خمینی جهت اولاد دار شدن (13)، جریان خواب همسر میزبان ایشان در ایام تبعید بافت قبل از ورود به منزل آنها و همچنین چگونگی جدا شدن ماموران تحویل وی به بافت (14)، ماجرای اولین دستگیری شهید به همراه سایر علمای تبریز و انتقال آنها به زندان قزل قلعه در سال 1342، (15) بی احترامی و اهانت به ایشان در مجالس توسط عوامل ساواک و روحانیون وابسته به دربار(16 )، رونوشت بعضی مکاتبات سیاسی با افراد مختلف و مراجع ، مسائل مربوط به حوزه های علمیه تبریز ، قم ، نجف و بیوت مراجع تقلید و اطرافیان آنها و صدها موضوع دیگر از قبیل مبارزات علمای آذربایجان در مشروطه، دوره رضا شاه، دوره پیشه وری ، جریانات فدائیان اسلام و نحوه برخورد مراجع آن زمان، به ویژه آیت الله بروجردی و... شامل می شود .
 امید است با همت والای خلف صالح ایشان این اثر عظیم به عالم طبع قدم گذاشته و انتشار یابد که یکی از آرزوهای آن شهید بزرگوار بود و شهادت ایشان مانع آن شد . نگارنده این سطور نیز افتخار آگاهی از محتوای آن را دارد و امیدوار است آرزوی آن شهید برآورده شود تا قسمتی از نقاط مبهم تاریخ معاصر ایران روشن گردد.
 منابع و ماخذ:
 1. قاضی طباطبائی ، محمد علی ، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهدا(ع)، قم، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت الله قاضی طباطبائی، چاپ سوم ، 1368 ش
2. همو. [زندگی نامه آیت الله قاضی طباطبائی به قلم خودش ]، نسخه خطی ، (نزد نگارنده موجود است)
3. همو، سفر نامه بافت ، نسخه خطی ، ( اصل نسخه در کتابخا نه شخصی آیت الله قاضی طباطبائی در تبریز موجود است )
 4. نیکبخت،رحیم ؛ اسمعیل زاده ، صمد زندگانی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی ، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، چاپ اول ،1380 ش.
 1. قاضی طباطبائی ، محمد علی ،[زندگی نامه آیت الله قاضی به قلم خودش ] ص 3 ،( نسخه خطی نزد نگارنده موجود است )
2. قاضی طباطبائی ، محمد علی ، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء قم : بنیاد علمی و فرهنگی آیت الله قاضی طباطبائی ، چاپ سوم 1368 ) ، ص 646
3. حضرت آیت الله العظمی حاج سید عزالدین حسینی زنجانی از شاگردان و مریدان قدیمی حضرت امام خمینی و علامه طباطبائی هستند و روابط ایشان با شهید قاضی به ایام طلبگی در حوزه علمیه قم برمی گردد . آیت الله قاضی علاقه و ارادت خاصی به حاج آقا عزالدین داشتند، به طوری که در اقامت اجباری در شهر زنجان ، ایشان در منزل معظم له رحل اقامت افکندند و در سفرنامه بافت از ایشان به نیکی و صداقت یاد می کند.مردی است جامع بین علم و عمل و بین معقول و منقول و مفسر قرآن کریم که فعلا یکی از مراجع تقلید مقیم مشهد مقدس می باشند. اللهم طول عمره
4. همو، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء ص 744
 5. نیکبخت ، رحیم ، اسمعیل زاده ، صمد، زندگی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی ، ص 256 و سند شماره 47
6. پیوست شماره یک
7. تصویر صفحات اول و آخر پیوست شماره 2 ، 3 و4
8. نیکبخت : اسمعیل زاده ، صمد، زندگی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی ، ص 57 - 59
9. همو ، ص 60
 10. همو ، ص 85
11. همو ، ص 103 - 104
12. همو ، ص 69 - 71
 13. نیکبخت ، رحیم ؛ اسمعیل زاده ، صمد ، زندگی و مبارزات آیت الله قاضی طباطبائی ، ص 92 -93
14. همو ، ص 157 - 150
15. همو ، ص 193 - 197
16. همو ، ص 254 - 157
ماهنامه شاهد یاران، شماره 51