سخن نخست
حق قضاوت کنسولی؛ یا همان کاپیتولاسیون موضوع چهلمین شماره نشریه الکترونیک است که به حضور شما مخاطبان گرامی تقدیم شده است.
در این شماره از گذرستان تاریخچه کاپیتولاسیون در ایران بررسی شده و سپس به موضوع احیاء آن در دوره پهلوی اول پرداخته شده است. علاوه بر این بحث دلایل و پیامد های موضع گیری امام خمینی (ره) در باره تصویب مصونیت لایحه مستشاران امریکایی در ایران در سال 1343 ارائه شده است. که متعاقب آن حضرت امام خمینی(ره) به ترکیه تبعید می شوند.
همچنین جزئیات اعتراضات امام که در آن زمان رهبری بلامنازع مبارزات مردم مسلمان ایران را علیه حکومت پهلوی در دست گرفته بودند، در مقالاتی بررسی شده است. البته نقطه عطف اعتراض امام(ره)، سخنرانی 4 آبان 1343 ایشان بود که در این سخنرانی ضمن تشریح قانون تصویبی مجلسین، عزای عمومی اعلام کردند. متن کامل این سخنرانی به دلیل اهمیتی که داشته است آورده ایم.
زیرا به دنبال این اعتراض،حکومت پهلوی دیگر حضور امام خمینی(ره) را در ایران تحمل نکرده و ایشان را ازمنزلشان به فرودگاه اعزام کرده و از همانجا به ترکیه و سپس عراق تبعید کردند و این اقامت اجباری در خارج از کشور حدود 15 سال به طول انجامید.
هر چند نزد افکار عمومی، حسنعلی منصور ـ نخست‌وزیر وقت ـ بیش از سایر رجال عصر پهلوی در تصویب این لایحه مقصر شناخته می‌شد به همین دلیل در مقاله ای به بررسی نقش او پرداخته شده و در نهایت او به عنوان عامل اجرایی ونقش آفرینی در تصویب لایحه کاپیتولاسیون ترور می شود. اگرچه باید این واقعیت را متذکر شد که در واقع این لایحه با نظارت مستقیم ایالات متحده و حامیانش در حکومت پهلوی به تصویب رسید.
س از پیروزی انقلاب اسلامی هیچ یک از بازماندگان حکومت پیشین، حتی بدنام‌ترینشان دخالت خود را در تصویب این لایحه نپذیرفتند و حداکثر به ذکر این نکته که تصویب این لایحه موضوع جدیدی نبوده و امتیاز بیشتری به شمار نمی‌رفت، قصد داشتند با نسبت دادن این لایحه به کنوانسیون وین راجع به مزایای دیپلماتهای خارجی، از زیر بار مسؤولیت شانه خالی کنند. در حالی که کیست که ندادند برقراری مصونیت برای دیپلمات های مقیم هر کشور رویه حقوقی پذیرفته شده برای همه دیپلمات ها است ونه الزاما مستشاران خارجی مقیم یک کشور مگر انکه آنها هم با صدور پاسپورت دیپلماتیک برای آنها از حقوق مربوط به ان بهره مند شوند . در این صورت نیز حق متقابل برای همه کشورها خواهد بود و نه یک کشور خاص . با مروری بر عملکرد مستشاران نظامی آمریکا در ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بخوبی در می یابیم که این تنها امریکایی ها بودند که از حق مصونیت برخوردار بودند در حالی که نظامیان ایران که برای آموزش خلبانی و یا سایر تخصص ها به آمریکا می رفتند از حق قضاوت کنسولی بهره مند نبودند.
به همین دلیل می توان گفت مستشاران آمریکایی با استفاده از وابستگی رژیم پهلوی ، توانستند به چنین مصونیت یکطرفه ای دست پیدا کنند . در صورتی که چنین اقدامی بخاطر آثار و نتایجی که در پی داشت ، تحقیر ملت ایران بشمار می رفت.
دراین شماره ازگذرستان تلاش کردیم با استفاده از منابع مختلف به پژوهشگران تاریخ معاصر کمک کنیم تا بتوانند به مجموعه ای هرچند مختصر اما با ابعاد حقوقی ، سیاسی و تاریخی دسترسی داشته باشند.