04 شهریور 1400
توصیه های گزارشگر اعزامی هیئت بازرگانی هندِ بریتانیا به جنوب شرقی ایران
از مطالعه حرکتهای تجاری در ایران چنین بر می‌آید که بازرگانی بریتانیا با ایران از وضع مطلوبی برخوردار نیست. در مدت کمتر از 15 سال گذشته، این بازرگانی توسعه پیدا کرد؛ و طی 5 سال گذشته عملاً راکد ماند. آخرین آمار موجود گویای یک رکود واقعی امّا جزیی است. وقتی که پیشرفت عظیم بازرگانی روسیه با ایران در سالهای اخیر و به ویژه در طی سالهای 1904 تا 1900 را مورد بررسی قرار می‌دهیم، مشاهده می‌کنیم که همین رکود جزیی موجب تنزل نسبی بسیار زیاد می‌شود. جنگ روسیه و ژاپن تجارت بین روسیه و ایران را در سالهای 1905-1904 تا حد بسیار زیادی دچار رکود کرد، امّا روسیه از تلاش خود دست برنداشت و با وجود جنگ روابط بازرگانی خود را با ایران دوباره برقرار ساخت. به رغم چنین تلاش خاصی که برای برقراری تجارت بین بریتانیا و ایران صورت می‌گیرد، و هندوستان هم علاقه زیادی به برقراری این رابطه دارد، ولی هیچ پیشرفتی در این مورد حاصل نشده است.
بنا بر اداره بلژیکی گمرکات ایران ارزش کل تجارت خارجی ایران از 21 مارس 1903 تا 20 مارس 1904 بالغ بر 10,661,695 لیره استرلینگ بود که از این مبلغ (با احتساب هر لیره، 60 قران) 6,415,609 لیره استرلینگ مربوط به واردات و 4,246,086 لیره استرلینگ مربوط به صادرات است.
عمده‌ترین بخش این تجارت داد و ستد با روسیه است که ارزش کل آن بالغ بر 5,668,310 لیره استرلینگ است از این مبلغ 3,077,636 لیره استرلینگ مربوط به واردات و 2,590,704 لیره استرلینگ مربوط به صادرات است.
ارزش معاملات با بریتانیا بالغ بر2,490,009 لیره استرلینگ است که مبلغ2,138,112 لیره استرلینگ مربوط به واردات و 351,897 لیره استرلینگ مربوط به صادرات است.
صادرات روسیه با وارداتش تقریبا معادل است؛ بالا رفتن صادرات منجر به افزایش وارداتش می‌شود. این ارقام نشان می‌دهند که بریتانیا در مقایسه با مقدار کالایی که به کشور ایران صادر می‌کند کمتر کالا از این کشور وارد می‌کند. این ارقام نشان می‌دهد که چقدر برای انگلستان و هند ضرورت دارد که تجارت خود را با ایران افزایش دهند.
آمار منتشر شده از طرف اداره گمرکات مقدار معاملات تجاری با هند و بریتانیا را بطور جداگانه ثبت نکرده و تمام معاملات بین ایران و بریتانیا تحت یک سرفصل هستند.
بیشترین معاملات بریتانیا و همچنین هند از طریق بنادر خلیج فارس صورت گرفته است و 70 درصد معاملات از طریق این بنادر انجام گرفته است. حرکت تجاری در خلیج نشان از حرکت بسیار بد تجاری انگلستان با ایران دارد.
آمار گردآوری شده توسط کنسولگری بریتانیا در بوشهر از بنادر بوشهر، لنگه، بندرعباس و کشورهای عربی حوزه خلیج [فارس] به استثنای‌محمره‌که‌بااین‌بندرمعاملات‌سنگینی‌انجام‌می‌گیرد،ارزش‌ریالی معاملات‌انجام‌شده‌در سالهای 1904 و 1903 و 1902 به قرار ذیل است.
واردات صادرات
لیره استرلینگ لیره استرلینگ
1902 3,574,381 2,643,681
1903 3,415,177 2,738,930
1904 2,787,970 2,116,276
سهم هند در واردات در سال 1904 بالغ بر1,294,813 و در صادرات 1,259,555 لیره استرلینگ می‌باشد.
توجه:(باید توجه داشت که مسئولان کنسولی همیشه در اعلام ارزش کالا اغراق می‌کنند و مسئولان گمرکات از طرف دیگر تمایل دارند که آنها را به حداقل برسانند. این نوسان مربوط به اختلاف در مقایسه ارزشهاست)
گرچه تجارت بریتانیا با ایران نسبت به تجارت روسیه با ایران نسبتا سیر قهقرایی پیموده است و گرچه بدون شک روسیه از این می‌ترسد که در تجارت آینده با ایران نتواند مثل گذشته سود کند امّا وضع تجارت بریتانیا آن طور که در نگاه اول به نظر می‌رسد بد نیست.
دلایل زیادی برای پیشرفت خیلی چشمگیر تجارت روسیه در دهه اخیر و نیز برای رکود نسبی تجارت بریتانیا و تجارت هند و بریتانیا وجود دارد. برخی از این دلایل را به اختصار بیان می‌کنیم:
تجارت بین روسیه و ایران بسیار راحت صورت می‌گیرد. اولاً به علت وسایل ارتباطی نسبتا آسان، ثانیا، بدین علت که مرزهای دو کشور در طول مرزهای شمالی ایران ادامه دارد. ثالثا، به سبب اینکه، مردمان شمال ایران و استانهای مجاور روسیه به لحاظ خوی و خواسته‌ها شبیه هم و با یکدیگر مرتبط‌اند. در نتیجه، صادرکنندگان و واردکنندگان ضرورتی برای انجام مبادلات ویژه پیدا کردند.
در صورتی که علاوه موارد بالا به این واقعیت توجه کنیم که ثروتمندترین و موفق‌ترین مردم ایران در شمال این کشور زندگی می‌کنند و تجارت روسیه با کمکهای ساختگی رشد کرد و حفظ شد، فهم این مطلب که چرا تجارت روسیه با جهش زیادتر از تجارت بریتانیا و هند و بریتانیا ترقی کرد کار مشکلی نیست.
با وضع کنونی، تجارت بریتانیا با ایران بدجوری دچار ضعف شد. بیشترین محمولات را از طریق بنادر خلیج فارس به ایران صادر می‌کنند و بزرگترین مشکلات بر طرف کردن موانع رساندن کالا به خشکی و عبور آنها به داخل کشور بوده است. جنوب ایران مردمان فقیری دارد، و سرچشمه آشوبی است که قرنهاست باعث عقب ماندگی آن شده است. در این منطقه وضع ارتباطات بد است؛ کالاها را در هنگام عبور چپاول می‌کنند. دولت بریتانیا و یا دولتهای محلی آن آن طور که دولت روسیه به بازرگانی روسیه کمک می‌کند، به تجارت بریتانیا نه به لحاظ مالی، نه به لحاظ اعطای وام و یا در نظر گرفتن تخفیف هیچ کمکی نمی‌کنند. دیگر اینکه کنسولهای بریتانیا بر خلاف کنسولهای روسیه، به توسعه تجارت هیچ علاقه‌ای نشان نمی‌دهند.
بازرگانی روسیه، علاوه بر مزیتهای مذکور در بالا، روسیه از طریق توسعه راه‌آهن خود به پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در تجارت دست یافته و در حال حاضر به نقاط مختلفی از مرز شمالی ایران خدمت ارائه می‌دهد و از این طریق مراکز تولیدی روسیه را به شمال ایران متصل ساخته است.
تغییر مسیر بیشتر تجارت ترانزیت به سمت باتوم، که قبلاً از طریق یزد و دیگر شهرها به استانهای فراخزر و خراسان و غیره صورت می‌گرفت، موجب کاهش چشمگیر تجارت انگلستان و هند با ایران شده است.
به طور کلی، اگر حکومت ایران با آرمانهای قرن بیستم هماهنگی بیشتر و بهتری می‌داشت رشد بازرگانی در سراسر این کشور به نحو چشمگیری افزایش یافته بود.
نیاز به جاده و امنیت؛ حمل و نقل پرخرج؛ خدمات پستی غلط، و سیستم ناقص تلگراف؛ همه اینها افزون بر این واقعیت است که در این سرزمین (تا آنجاست که فهمیدیم) هیچ قانونی وجود ندارد؛ سنت و قرآن جای قانون را گرفته، و رشوه خواری و دست زور که بر همه جا حاکم است، جملگی بر ضد توسعه منابع و تجارت ایران در کارند.
اکنون تلاشهایی دارد انجام می‌گیرد تا امور دولت شاه بهبود یابد.1 درست است که این تلاشها ناچیز است، ولی باید گفت که حرکتی درست است که در حال حاضر شروع شده است، و باید از همه جهت مورد تشویق و حمایت قرار گیرد.
و امّا در مورد تجارت هند ــ بریتانیا، باید در نظر داشت که بخشی از تنزل آن بیشتر در معرض دید است، زیرا قسمت اعظم تجارت چای هند که قبلاً در خراسان جای پایی پیدا کرده و از طریق ایران به خاک روسیه راه یافته بود، اکنون از طریق باتوم صورت می‌گیرد. تأثیر این تغییر مسیر ِ بخش‌مهمی‌ازتجارت‌مضاعف‌است.پایین‌آمدن‌سطح‌تجارت بریتانیا ــ هند با ایران باعث افزایش حجم تجارت روسیه با این کشور خواهد شد.
برقراری تعرفه جدید گمرکی و متعاقبا عملی شدن مقررات مربوط به آن تأثیر زیانباری بر تجارت بریتانیا گذاشته است. امّا به نظر می‌رسد این وقفه موقت باشد و به محض اینکه سازمان گمرک روال عادی کار را بیابد و مقامّات گمرک عقل سلیم بیشتری پیدا کنند دشواریها به تدریج حل شده و از بین می‌روند، و در نتیجه تأثیرات سوء تعرفه‌های تبعیض‌آمیز به تجارت بریتانیا چندان حاد و قاطع نخواهد بود.
تجارت چای نمونه‌ای از این مورد است. در ابتدا چای هند بالاترین قیمت را داشت، و با تعرفه‌های جدیدی که به چای چین و لامسر بسته شد قیمت آنها به قدری گران شد که فقط ثروتمندان می‌توانستند از آنها استفاده کنند؛ از این رو طبقه کم درآمد، به ناچار، از چای هندی ارزان قیمت استفاده می‌کردند.
توسعه تجارت
قبل از اینکه تجارت انگلیس یا هند با ایران به گسترده‌ترین حد ممکن خود برسد امور بسیاری باید تحقق یابد که من در اینجا به طور خلاصه، چند موردمهم آن را ذکر می‌کنم:
1. تجار هندی و بریتانیایی و نیز دولتهای متبوعشان وقتی دریافتند که در تنظیم و تحمیل تعرفه‌های گمرکی و مقررات، ناکام مانده‌اند، به ناچار تا حدودی اوضاع را می‌پذیرند. به هر حال، با اجرای این مقررات و تعرفه‌های جدید این امر از دید آنها به این معناست که شرایط این قرار داد یک جانبه به اجرا در آمده و جای هیچ اعتراضی بر آن نیست و دقیقا بر طبق امیال یکی از مدیران گمرکات بخش دولت مرکزی در تهران صورت گرفته است. به موجب پیمان، یک بار و برای همیشه باید بر حذف انبارهای گمرکی حاشیه‌ای و غیره و نیز بسیاری از مالیاتهای غیرقانونی که در حال حاضر وجود دارد، اصرار ورزید. یک دادگاه بین‌المللی استیناف که با مسائل گمرکات سر و کار دارد، باید رییس بنادر را تعیین نماید. غیرممکن و نامطلوب است که برای هر کاری به تهران مراجعه کنیم. تعرفه‌های گمرکی را تا چندین سال آینده نمی‌توان تغییر داد، امّا ممکن است قوانین آن، در صورتی که حکومت داخلی، هیئت بازرگانی، و دولت هند آن را پذیرفته باشند و شرایط آن غیرعملی و غیرعادلانه و غیرقابل فهم باشد و کاملاً به لحاظ اوضاع جغرافیایی، طبیعی و بازرگانی کشور نامناسب باشند، اصلاح شود.
2. اصلاحاتی در بندرعباس، و بندرهای بوشهر، و محمره همراه با پیشرفت در سیستم هزینه بارگیری و باراندازی از کشتی ضروری است.
3. ایجاد تغییرات جزیی در دستورهای گمرکخانه که در حال حاضر وجود دارد یک ضرورت است. تسهیلات را، بیشتر باید بازرگانان درخواست کنند.
4. به ارتباطات باید توجه بیشتری شود. بدون شک دولت هند در این مورد می‌تواند از کارهایی که دولت روسیه در شمال کشور خود انجام داد الگو بگیرد. از نظر بازرگانی داشتن جاده‌های خوب و وسایل ترانزیتی سریع یک نیاز مبرم است، برای به انجام رساندن اصلاحات لازم حتی نباید یک روز را از دست بدهیم.
5. در سیاست بریتانیا عزم راسخ، جدیت و ثبات قدم، نه فقط در تهران بلکه در سراسر ایران ضرورت دارد. اعتراف می‌کنم که با این نظام دو گانه حکومتی که اکنون وجود دارد، و با آنکه نویسندگان متفکر هم آن را محکوم می‌کنند، تحقق چنین امری دشوار است.
6. کنسولها باید به تحقیق دریابند که تجارت و امپراتوری بریتانیا با ایران دارای اهمیت بسیار زیادی است و به توجه دقیق‌تری نیاز دارد تا پرداختن به دیدارهای تشریفاتی و رد و بدل کردن تعارفات تو خالی با مسئولان. بیم آن دارم آنها این واقعیت را درک نکنند که وظیفه آنان حفظ منافع بازرگانان است، و موظفند برای توسعه روابط بازرگانی میان ایران و امپراتوری بریتانیا حداکثر سعی خود را به عمل آورند.
امّا میان کنسولها هیچ امیدی نمی‌توان به بهبود اوضاع داشت مگر اینکه، چنانکه قبلاً ذکر شد، در تهران و هر جای دیگر، خط مشی استوار و نیرومندی اتخاذ شود. کنسولها و بازرگانان نباید حس کنند در وزارتخانه با نمایندگان آنها خوب رفتار نمی‌شود؛ یا حضورشان را نادیده می‌گیرند و یا به آنها پاسخهای سرسری می‌دهند. در اینجاست که یک وابسته بازرگانی با تجربه و موقع شناس باید ثابت کند که عنصر بسیار سودمندی است. وجود او در موارد دیگر نیز مفید می‌باشد. دراین راستا، عملکردهای اصلاحی، ضروری است. در حال حاظر دربارة ترتیبات کنسولی موجود و روشهای معامله و سوداگری، نارضایی آشکاری بین اتباع بریتانیایی حاکم است.
7. پیشنهاد می‌کنم که این خانه‌های بازرگانی، چنانچه مایل باشند تجارت با ایران را توسعه دهند، تا آنجاست که به جنوب ایران مربوط می‌شود، گروهی را تدارک ببینند، و نماینده مشترکی اعزام دارند که مقرش در زمستان و بهار در بندر عباس، و در تابستان و پاییز در کرمان باشد؛ در یزد، بهرام آباد، کرمان، و بم انبارهایی آماده سازند. این نماینده باید در جاهای متخلف یاد شده در بالا، دستیارانی داشته باشد که در مورد نیازهای بازرگانی طرف مشورت او قرار گیرند و او، هر چند وقت یکبار با استفاده از چاپار شخصا به بازدید از نقاط مختلف بپردازد (سفر چاپاری به معنی استفاده از اسبها و توقفگاههای پستی به جای سفر با کاروان است؛ سفر با کاروان طولانی و پرخرج است.)
8. تاسیس انبارهای گمرکی خصوصی یا دولتی مناسب در بندرعباس، بوشهر، و محمره این امکان را خواهد داد که کالاها در این اماکن با هزینه کم نگهداری شود. این کالاها بر حسب نیاز باید در بازار داخلی به مصرف برسد و بدین ترتیب از اشباع شدن پیش از حد بازار جلوگیری شود یا روسیه نتواند این فرصت را پیدا کند تا به منظور تامین نیازها در بازاری بدون رقابت پا بگذارد. به علاوه این اقدام پس انداز عظیمی، چه به لحاظ بهره و چه از نظر سرمایه که محبوس شده به دنبال خواهد آورد. یعنی مثلاً در مورد بعضی از انواع چای تا صددرصد هم سود خواهد داشت. تاسیس انبارهای گمرکی خصوصی ِ آینده در مقررات حکومتی پیش‌بینی شده است.
9. در محلهایی که قبلاً تجارتخانه‌های مناسبی بنا شده، از آنها باید برای افتتاح نمایندگیها استفاده کرد. اطمینان دارم که هر گونه رهیافت و شروع کار در این زمینه با پاسخ مساعد رو به رو خواهد شد. باید توجه داشت که در زمینه معاملات ِ جاری شرکتهای خصوصی رقابتی صورت نگیرد.
10. در پایان، قویا به تجارتخانه‌ها و شرکتهای مشهور و معتبر در ایران توصیه می‌کنم که مانند اعضا یا یکی از اعضای اتاقهای بازرگانی هند باشند و می‌دانیم که این اتاقها برای حفظ منافع بازرگانی در هند خیلی تلاش کرده‌اند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.منظور جنبش مشروطه خواهی است که در همین زمان در ایران آغاز شده بود.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران