اولین محصلان ایران کی به فرنگ رفتند؟

 بحث خروج دانشجو از کشور که امروزه به عنوان خروج نخبگان از آن یاد می شوددر کشور ما سابقه زیادی دارد.

از دوران آشنایی ایرانیان با غرب یعنی در دوره صفویان و در عهد ناصری دوران قاجار، ایرانیان به تلخی دریافتند که از لحاظ علمی بسیار از غرب عقب افتاده اند و این ریشه بسیاری از مشکلات داخلی و خارجی کشور بود.
افرادی چون امیر کبیر و عباس میرزا که نگاهشان به غرب تنها مانند ناصر الدین شاه از روی تعجب و گاه تفریح نبود پایه گذار اولین خروج محصل از ایران برای یادگیری فنون دنیای مدرن بودند.
گرچه امروزه برخی از خروجها بازگشتی به دنبال ندارد. و به مهاجرت پیوند خورده است اما روزگاری تنها به دلیل ضرورت، این امر اتفاق می افتاد و ریشه شکل گیری بسیاری از علوم جدید در ایران از همانجا آغاز شد.

در دورهٔ صفوی به دلیل دشمنی ایران و اروپا با امپراتوری عثمانی، نوعی نزدیکی و ارتباط میان ایران و کشورهای اروپایی برقرار شد. برای نخستین بار شاه عباس دوم که دلبستهٔ نقاشی اروپایی شده بود در سال ۱۰۵۲  ه. ش چند تن را برای یادگیری این هنر به رم فرستاد. از جملهٔ این افراد، محمد زمان فرزند حاجی یوسف است که سبک نقاشی ایران را دگرگون کرد و سبک اروپایی واقعگرا و طبیعی را وارد ایران کرد. پس از این کار تا زمان فتحعلی شاه قاجار به دلیل نابه‌سامانی اوضاع ایران، در زمینهٔ فرستادن دانشجو به خارج اقدامی صورت نگرفت.

نخستین قانون اعزام محصلان ایرانی به خارج‌ از کشور،چندین سال بعداز اعزام‌ اولین گروه محصلان در دورهء قاجار،در روند اصلاحات اقتصادی، نظامی و توسعه در علوم و فنون که از جانب افرادی مانند عباس میرزا، قائم مقام فراهانی،میرزا تقی خان‌ امیر کبیر و میرزا حسین خان سپهسالار شکل گرفت لزوما بکارگیری تجارب‌ و دانشهای کشورهای خارجی را در پی داشت.

در سال ۱۱۹۰ خورشیدی، عباس میرزا به توصیهٔ میرزا بزرگ قائم مقام (پدر قائم مقام فراهانی)، دو تن را برای آموختن نقاشی و پزشکی به انگلستان فرستاد، این دو تن محمدکاظم فرزند نقاش‌باشی دستگاه نایب السلطنه و حاجی بابا فرزند یکی از سرداران درگذشته عباس میرزا بودند که به همراه وزیرمختار انگلستان به لندن فرستاده شدند.  در سال ۱۱۹۴ عباس میرزا، پنج تن را به همراه کلنل دارسی به انگلستان فرستاد، این افراد عبارت بودند از: میرزا صالح شیرازی کازرونی برای یادگیری زبانهای خارجی (فرانسوی، انگلیسی و لاتین) - میرزا سید جعفر برای طب (پزشکی) - میرزا رضا برای مهندسی توپخانه - استاد محمدعلی چخماق‌ساز برای قفل و کلید سازی.
 

رویه اعزام دانشجو به اروپا به موجب دستخطی از محمد شاه  با اعزام پنج محصل دیگر به فرانسه ادامه یافت. اما اوج اعزام دانشجو به خارج از کشور در سال 1233 هـ.ش بود که فرخ خان امین الدوله از سفر اروپا بازگشت و با اولین دوره فارغ التحصیلان دارالفنون روبه رو شده و به تشویق دکتر پولاک اقدام به جلب نظر شاه برای اعزام تعداد بیشتری محصل به خارج از کشور نمود.‌
شاه از نظر امین الدوله استقبال نموده و موافقت نمود که تعدادی از دانش آموختگان دارالفنون برای تکمیل تحصیلات خود به اروپا گسیل شوند. ناصر الدین شاه اداره امور نظارت در کار تحصیل دانشجویان را به حسن علی خان وزیر مختار محول کرد و بعد از چند ماه مذاکره با طوایف مختلف تعداد محدودی برای اعزام به اروپا انتخاب شدند.
به روایت تاریخ منتظم ناصری در سال 1233هـ.ش «چهل و دو نفر از جوانان قابل ایران به ریاست عبد الرسول خان نواده مرحوم صدر اصفهانی انتخاب شدند که در مدارس علمیه پاریس مشغول تحصیل فنون مختلفه شوند.»
اما قانون ابتدایی اعزام محصلین در 1307 ه.ش به تصویب رسید.این قانون مشتمل بر پنج ماده بود که‌ بر طبق آن وزارت معارف می‌توانست همان سال‌ سی نفر محصل،برای تحصیل علوم و فنون به‌ اروپا اعزام دارد.از این تعداد بیست و پنج نفر از تهران و پنج نفر از ایرانیان مقیم اروپا انتخاب‌ شدند که با هزینهء دولت ایران به تحصیل‌ بپردازند.