نگاهی به وضع آب و برق تهران قدیم

تهران در زمان کودکی و نوجوانی من شهری بود که هر چند بلدیه داشت، ولی به آن رسیدگی نمی کردند. آن موقع شهرداری را (بلدیه)، شهربانی را (نظمیه)، دادگستری را (عدلیه) و دارایی را (مالیه) می گفتند. بلدیه هیچ وقت به اندازه کافی بودجه نداشت.کوچه ها کثیف و بدمنظره بود. ماموران می آمدند در خانه ها را می زدند و می گفتند چرا جلو خانه تان را جاروب نکرده اید، آب نمی پاشید؟ زیرا مرسوم بود که خود صاحبخانه جلو منزلش را جاروب کند و آب بپاشد. دیگر اینکه مصر بودند مردم بالای سردر خانه هایشان چراغ بگذارند. چراغ سردر خانه ها هم به این ترتیب بود که یک میله آهنی به بالای سردر خانه نصب می کردند و یک چراغ فانوس مانندی را از آن می آویختند. جانفتی حلبی هم درست می کردند و فانوس را با یک سرپیچ و یک لوله داخل آن می گذاشتند. اینها که منظم می شد، یک ساعت به غروب مانده مامور شهرداری در حالی که نردبانی به دوش داشت می آمد و درب هر خانه نردبان می گذاشت و بالامی رفت و با کبریت چراغ را روشن می کرد. نفت چراغ به عهده صاحبخانه و روشن کردن آن، وظیفه شهرداری بود. با این کار کمی کوچه روشن می شد، ولی هرگاه که باد شدیدی می وزید، چراغ ها را خاموش می کرد.وضع شهر از نظر آب شرب مردم هم واقعا تاسف آور بود. البته بعضی محلات قناتی پاکیزه داشت، مثلامحله سرچشمه، قناتی داشت که به آن قنات حاج علیرضا می گفتند. قنات شاه هم در باب همایون بود، ولی آبی که برای مردم می آمد از جوی های روباز و کثیف بود. این آب ها آشغال ها و کثافت ها را با خود می آورد. بعضی از زن ها که مراقب وظایف انسانی خود نبودند کهنه ها و لباس های آلوده را در داخل این آب ها می شستند.

وسایل نقلیه

وسایل نقلیه آن روز اسب و قاطر و شتر و الاغ و گاری بود. درشکه هم برای آنهایی که قدرت مالی داشتند مورد استفاده قرار می گرفت. بعضی اوقات کالسکه هم بود. کالسکه، درشکه ای بود که رویش یک اتاق زده بودند و دو طرف آن شیشه داشت. خیلی هم زیبا بود و وسیله مخصوص رجال به شمار می رفت. اتومبیل تازه آمده بود. سوار شدن به آن هم خالی از محذور نبود، افراد خشکه مذهبی کم و بیش از سوار شدن به اتومبیل ابا داشتند و آن را تشبهی به کفار می دانستند. یکی از تجار قم در ایام جوانی برایم نقل کرد که در تجارتخانه ای متعلق به یکی از افراد متدین و معروف نشسته بودم، مردی مسافر که از تهران آمده بود و با صاحب حجره سوابق دوستی ممتدی داشت، وارد شد. صاحب حجره برخاست و با او روبوسی کرد و نشست. در آن موقع تازه اتومبیل معمول شده بود و عده ای از مردم برای مسافرت از اتومبیل استفاده می کردند. صاحب حجره از او پرسید: کی به قم آمده اید؟ گفت تازه آمده ام، از ماشین پیاده شدم و خدمت شما رسیدم. صاحب حجره که سنش از مسافر بیشتر بود و خود را در مسائل دینی آگاه تر از او می دانست، با قیافه ای متعجب گفت: آیا مسلمان هم با اتومبیل به قم می آید؟ مسافر تازه وارد احساس شرمندگی کرد و چیزی نگفت.

چراغ برق

اولین کسی که چراغ برق را به تهران آورد یکی از تجار به نام حاج امین الضرب بود. او یک موتور برق در خیابانی که از سرچشمه به میدان سپه (امام خمینی) می رود، نصب کرد. به همین مناسبت اسم آن مسیر را خیابان چراغ برق گذاشتند. با اینکه بعد ها آن خیابان به خیابان امیرکبیر شهرت یافت و آن نام تا امروز هم باقی است، هنوز بعضی ها آن را خیابان چراغ برق می گویند. در آن خیابان فضایی در حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر بود. موتور برقی را در آنجا نصب کردند که مقداری به محلات اطراف برق می داد. این قضیه برای مردم تماشایی بود. بعد هم دولت نیروگاه برق تاسیس نمود و چون تقاضا برای برق بیش از مقدار تولید آن بود، در بعضی محلات افراد به منظور کاسبی و کسب درآمد، موتور برق آوردند و نصب کردند و به مردم برق فروختند.

لوله کشی آب

آب لوله کشی هم از مسائلی بود که در عصر رضاخان بعضی از آقایان وعاظ درباره آن صحبت می کردند و می گفتند در جایی که مردم تهران آب مشروب ندارند، لوله کشی نیست و آب آلوده می خورند، رضاشاه در مملکت راه آهن می سازد. این راه آهن برای مردم این مملکت نیست، پیش بینی سیاسی است که ارباب های او کرده اند و به او دستور داده اند که با هزینه مردم ایران آن را به انجام رساند. اتفاقا همین طور بود و چنان واقع شد که مردم حدس می زدند، زیرا بزرگ ترین استفاده را متفقین در جنگ جهانی دوم برای شکست آلمان نازی از آن بردند. آنها پس از اشغال ایران، وسایل جنگی و نظامی را علی الدوام از بندر شاهپور آن وقت در جنوب با راه آهن حمل می کردند و در شمال از بندر شاه (بندر ترکمن امروز) با کشتی از دریای خزر به روسیه می بردند و همین امر باعث غلبه متفقین بر آلمان نازی و نامگذاری کشور ما به عنوان پل پیروزی شد.مردم آب آشامیدنی بهداشتی نداشتند، اما رضاخان راه آهن را با آن همه مصالح و مخارج می ساخت، در حالی که اگر آن همه مخارج راه آهن را صرف آب لوله کشی تهران و بسیاری از شهر ها می کردند، مردم کثیری از آن وضع نامطلوب نجات می یافتند.

بهداشت و درمان

یکی از بیماری های بسیار شایع در آن زمان که بیشتر بچه ها و بعضی بزرگ ترهای خانواده به آن مبتلابودند، بیماری انگل روده بود که شکم درد می آورد. اطبا، بچه ها را می دیدند و می گفتند کرم دارد و دوا می دادند تا کرم روده بچه دفع شود. تمام آب ها، آلوده به تخم کرم بود و شکم محیط مساعدی محسوب می شد تا تخم ها در آن پرورش پیدا کند و به صورت کرم در آید. بعضی از خانواده ها آب را می جوشاندند و می خوردند، اما توده مردم یا دست کم ۹۰ درصد آنها مبتلابه عارضه کرم روده بودند.در آن زمان ها بهداشت مفهومی نداشت. پزشک تحصیلکرده و امروزی هم خیلی کم بود. بعضی ها که در اروپا تحصیل کرده بودند، کم کم می آمدند و به معالجه و جراحی می پرداختند، ولی بیشتر پزشکان، کسانی بودند که طب قدیم خوانده بودند و بر اساس داروهای گیاهی طبابت می کردند.

جمعیت تهران

درست نمی دانم در آن زمان جمعیت تهران چقدر بود، اما شهر نسبت به امروز خیلی کوچک بود. برای اینکه حدود شهر تهران آن زمان را تصور کنیم کافی است بدانیم که تهران آن روز محصور به خندق و چند دروازه بود، از جمله: دروازه دولت، دروازه شمیران، دروازه خراسان، دروازه حضرت عبدالعظیم، دروازه خانی آباد، دروازه غار، دروازه قزوین و دروازه دولاب.

شهر تهران در محدوده این چند دروازه بود و پیدا است که شهر بسیار کوچکی بود. خوب به خاطر دارم که ایستگاه راه آهن قدیم تهران- ری، که اغلب زائرین حضرت عبدالعظیم(ع) با آن رفت و آمد می کردند در حدود پنجاه متری ابتدای خیابان خراسان قرار داشت. پس از آن مزارع شروع می شد که کشاورزان در آن گندم می کاشتند. حال آن همه مزارع سرسبز تبدیل به میدان خراسان و ساختمان های اطراف آن شده است. شاید تهران در آن زمان ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر بیشتر جمعیت نداشت.