شورای انقلاب

رهبران انقلاب های بزرگ جهان در دوره و شرایطی خاص که مبارزات انقلاب به اوج رسیده و تلاش های انقلابیون در شرف به بار نشستن قرار می گیرد و درست زمانی که سقوط رژیم مستقر، قریب الوقوع می گردد، اقدام به ایجاد تشکل ها، نهاد ها و یا سازمان هایی می نمایند که وظیفه آنها در وهله اول هماهنگی و هدایت انقلابیون و در مراحل بعد فراهم سازی بستر های انتقال قدرت و به دست گیری اداره جامعه در دوران گذار می باشد.

در مورد ایران برهه مذکور نیمه دوم سال 1357 اتفاق افتاد، یعنی زمانی که نهضت امام خمینی (ره) از نظر اهداف و چشم‌انداز آینده وارد مرحله‌ای شد که واژه "انقلاب" در بین مبارزان سیاسی و مردم رایج گردید و با آزادی زندانیان سیاسی، بویژه نیروهای مسلمان و حامی نهضت امام خمینی، حرکت‌ها و اقدامات برای سرنگونی حکومت پهلوی متشکل‌تر و منسجم‌تر شد. در چنین برهه ای از زمان، امام خمینی از نجف اشرف به پاریس مهاجرت کردند و در فضای سیاسی کشور فرانسه در موقعیت کاملاً مناسب‌تری برای هدایت مبارزه قرار گرفتند.
آنچه مسلم است اینکه، واژه شورای انقلاب در ایران و در بحبوحه انقلاب واژه‌ای نامأنوس و جدید نبود بلکه مکرر از سوی انقلابیون و بویژه رهبر بلامنازع انقلاب با تعابیر و الفاظ مختلف زمزمه می گردید. اما در عرصه عمل فرصت شکل‌گیری و اعلام موجودیت آن با سفر آیت الله مرتضی مطهری به نزد امام در پاریس تحقق یافت.
قبل از سفر آیت‌الله مطهری به پاریس موضوع تشکیل شورای انقلاب به صورت جدی مطرح شده بود، ولی نه اعضای آن کاملاً مشخص بود، نه اسم و نه موضوع فعالیتش. از طرف دیگر، مبارزان بدون نظر موافق امام خمینی امکان انجام چنین اقدام مهمی را نداشتند؛ زیرا ایشان رهبر اصلی نهضت بودند که بعد از نزدیک دو دهه فعالیت، اکنون به حساس ترین زمان مبارزه رسیده بودند، لحظه ای که نهال مبارزات به ثمر می‌نشست و می‌بایستی در این مرحله حساس انسجام و نظم امور بیشتر می‌شد.
ناگفته نماند قبل از سفر آیت‌الله مطهری به پاریس که در دی ماه 1357 صورت گرفت، امام خمینی(ره) پس از ورود به فرانسه در مهر 1357 افرادی را به صورت جداگانه مأمور شناسایی و معرفی اعضای شورای مشورتی کرده بودند. دو نامه از امام خمینی(ره) خطاب به آقایان آیت‌الله بهشتی و آیت‌الله نوری همدانی در مورد پیگیری مأموریتی مبنی بر شناسایی و معرفی افرادی برای تشکیل شورا دال بر این مدعا است. امام خمینی طی نامه‌ای در 14 آبان 1357 به آیت‌الله بهشتی، ضمن اظهار نگرانی و گله از عدم معرفی افراد دیگر برای عضویت شورا، خواستار تسریع در آن موضوع شده‌اند، در نامه امام آمده است:
"... وقت دارد سپری می‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان "م.ط" با اشخاص مورد نظر یکی‌ یکی و جمعی ملاقات کنید و نتیجه را فوراً به اینجانب اعلام کنید و نیز مرقومی که معرف باشد با خط و امضای عدد معلوم بفرستید."1
همچنین در نامه ای که خطاب به آیت‌الله حسین نوری همدانی نوشته شده، ضمن اعلام شرایط افراد مورد نظر برای عضویت در شورای انقلاب، از ایشان خواسته شده که بلادرنگ حداقل 10 نفر را برای این منظور معرفی کنند. امام در این نامه تصریح کرده بودند که: "ما احتیاج به رجالی متدین و قابل اعتماد داریم که در عضویت شورایی ـ پس از سقوط رژیم ـ شرکت کنند و دارای شرایطی باشند. در پایان از آیت الله نوری همدانی خواسته بودند: "در اسرع وقت در مجمعی از رفقای با اطلاع روشن، در قم مطلب را طرح و بی‌درنگ کوشش کنید در پیدا کردن چنین اشخاصی، حداقل 10 نفر را تعیین ولو به کمک از مطلعین بلاد دیگر و به اینجانب معرفی نمایید، با تصدیق واجدیت شرایط و امضای آن."2
اینکه امام از زمان ورود به فرانسه در فکر تشکیل شورایی برای رتق و فتق امور مربوط به نهضت بودند در خاطرات هاشمی رفسنجانی نیز بیان شده است، هاشمی رفسنجانی در این باره می گوید: "با گسترش راهپیمایی‌ها، تظاهرات و اعتصاب‌های مردمی در اکثر نقاط کشور، ضرورت هدایت، سازماندهی و اداره این کار بیش از پیش مشخص شد. به همین خاطر بحث تشکیل "شورای انقلاب" ابتدا در جمع ما ـ که در انقلاب با هم همکاری می‌کردیم و جلسه‌های منظمی داشتیم ـ مطرح شد.
به آقای مطهری ـ که می‌خواستند در پاریس خدمت امام برسند ـ گفتند، پیشنهاد تشکیل شورای انقلاب را به امام بگویند؛ ایشان نیز، چنین کردند. امام هم که گویا خودشان از قبل در فکر تشکیل هیئتی برای مشورت دادن به ایشان بودند اما شرایط را مساعد نمی‌دیدند تشکیل شورا را در این مرحله از مبارزات، پذیرفتند."3
به هر حال با تمهیدات یاد شده و روندی که بدان اشاره شد، همچنین پدیدار شدن طلیعه‌های پیروزی نهایی نهضت اسلامی، تأسیس شورای انقلاب به صورت رسمی در روزهای منتهی به فرار محمدرضا پهلوی از ایران، در اعلامیه 22 دی 1357 امام خمینی (ره) اعلام گردید. متن اعلامیه امام به شرح زیر می‌باشد:

"بسم‌ الله الرحمن الرحیم

سلام و تحیت بر ملت قهرمان و شریف ایران. سلام بر شهدای راه حق. اکنون که روز پیروزی ملت شجاع نزدیک می‌شود، اکنون که خون‌های پاک عزیزان بی‌گناهی که برای دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون آشام شاه بر زمین ریخته شده است، بارور می‌گردد، لازم می‌دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم:
به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی، مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد.‌ اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است، از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم بسازد...."4
‌لازم به ذکر است قبل از صدور اعلامیه مذکور، امام خمینی(ره) در 18 دی ماه 1357 طی مصاحبه‌ای به این موضوع اشاره کرده بودند.5 همچنین در بخشی از پیامی که به مناسبت اربعین حسینی ارسال داشته بودند به معرفی قریب الوقوع اعضای شورا اشاره نمودند.6
در خصوص ترکیب اعضای شورای انقلاب در منابع مختلف نوعی تشتت و اختلاف رأی مشاهده می شود که علل گوناگونی دارد. از اصلی ترین علت های اختلاف آرا در مورد ترکیب اعضای شورای انقلاب می توان به تغییرات و تحولات سریع و متعدد سیاسی ـ اجتماعی در کشور در زمان فعالیت شورای انقلاب اشاره نمود. توضیح اینکه روند وقایع قبل از پیروزی و نیز در
سال های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی باعث شد تا اعضای شورای انقلاب که اکثریت آنها مصادر مهم ترین امور سیاسی کشور در این دوره بودند، وظایف و مسئولیت های جدیدی پذیرفته و از شورا خارج شوند. در این میان می توان به وقایعی نظیر تشکیل و انحلال دولت موقت اشاره نمود که طی آن عده ای از اعضای شورا به محض تشکیل کابینه به عضویت هیئت دولت درآمده طبیعتا از شورا خارج شدند و پس از انحلال دولت موقت یعنی زمانی که شورای انقلاب عملا وظایف دولت را بر عهده گرفته بود، بیشتر اعضای هیئت دولت موقت به عنوان اعضای شورای انقلاب به فعالیت خود ادامه دادند. به عنوان نمونه زمانی که اعضای کابینه دولت موقت از سوی مهندس بازرگان اعلام شد، ابراهیم یزدی، سحابی، کتیرایی و صدر حاج سید جوادی از شورای انقلاب خارج شده و به عضویت کابینه دولت موقت درآمدند. از دیگر علل اختلاف رأی منابع در مورد اعضای شورا این مسئله بود که برخی از شخصیت های سیاسی و فعالین اسماً عضو شورا بودند و به علت مشغله های فراوان در جلسات شورا شرکت نمی کردند.
به هر حال در این اینجا که معرفی اعضای شورای انقلاب مد نظر است، تمام افرادی را که در منابع مختلف اسامی آنها به عنوان عضو شورا آمده ذکر خواهد شد. این اسامی عبارت اند از: آیت الله سید محمود طالقانی، آیت الله مرتضی مطهری، آیت الله سید محمد حسینی بهشتی، آیت الله سید علی حسینی خامنه ای، حجت الاسلام و المسلمین اکبر هاشمی رفسجانی، آیت الله محمد رضا مهدوی کنی، آیت‌الله سید عبد الکریم موسوی اردبیلی، آیت الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی، دکتر محمد جواد باهنر، مهندس مهدی بازرگان، دکتر سید احمد صدر حاج سید جوادی، دکتر یدالله سحابی، سرتیپ محمدولی قره‌نی، علی اصغر مسعودی، عزت‌الله سحابی، عباس شیبانی، دکتر ابراهیم یزدی، کریم سنجابی، ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب زاده، حسن حبیبی، تیمسار مسعودی، مهندس مصطفی کتیرایی، میرحسین موسوی، حبیب‌الله پیمان، احمد جلالی، مهندس علی اکبر معین فر و دکتر رضا صدر. 7
در لیست بالا تقریباً اسامی تمام افرادی که در شورای انقلاب عضویت داشتند ـ هرچند مدت زمان عضویت شان بسیار کوتاه باشد ـ بیان شد، اما لازم به ذکر است که هسته اولیه و اصلی که از سوی امام خمینی به عنوان اعضای شورای انقلاب تعیین شده بودند عبارت بودند از: آیت الله سید محمد حسینی بهشتی، آیت الله مرتضی مطهری، آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی، حجت الاسلام و المسلمین اکبر هاشمی رفسنجانی و حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد باهنر. نامبردگان علاوه بر اینکه به عنوان هسته اولیه اعضای شواری انقلاب معین شده بودند، از طرف امام اذن داشتند که افراد دیگر را نیز برای عضویت در شورا به امام معرفی نمایند تا در صورت تأیید ایشان عضو شورای انقلاب شوند.8

پی نوشت ها:
1‌ صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی)، ج4، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1378، ص 307.
‌2‌ همان، ج 5، ص 151.
‌3‌. اکبر هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سالهای 1357 و 1358، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر و معارف انقلاب، چ دوم، 1383، صص 123-122.
‌4‌ صحیفه امام، همان، ج 4، ص 207.‌
5‌ همان، ج 5، ص 380.
‌6‌ همان، ص 477.‌
7‌ . ن. ک به: اکبر هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به کوشش محسن هاشمی، دفتر نشر معارف اسلامی، چاپ اول، تهران، 1376، ج. 1، ص 361، مسعود رضوی، همان، ص 511، مهدی بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت از زبان مهندس بازرگان، نهضت آزادی ایران، چاپ اول، تهران 1360، ص 25، عزت الله سحابی، گفتگو با مهندس عزت الله سحابی، "در شورای انقلاب چه گذشت؟" مجله ایران فردا، سال هفتم، شماره 51، بهمن و اسفند 1377، صص 13 ـ 11، یزدی ابراهیم، "گفتگو با دکتر ابراهیم یزدی؛ پشت صحنه انقلاب در پاریس" مجله ایران فردا، سال هفتم، شمارة 51، بهمن و اسفند 1377، ص 24.‌
8‌. هاشمی رفسنجانی، همان، ص 261.‌