نقد و بررسی «تاریخ جامع ایران»

سال و محل تولد: 1329 خمین
تحصیلات: دکتری مطالعات زبان‌های باستانی از لندن: 1376ش

سوابق علمی- اجرایی:
عضو شورای عالی علمی دایرة المعارف بزرگ اسلامی از 1391 تاکنون 
عضو هیئت علمی گروه فرهنگ و زبانهای باستانی دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه تهران
مدیر گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی و ایرانشناسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران از 1386 تا کنون
مدیر بخش ایرانشناسی در دایرة المعارف بزرگ اسلامی از 1391 تاکنون (1393)
مدرس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه لندن (School of Oriental and African Studies-SOAS) از1374 تا 1375
مسؤل راه‌اندازی گروه ایران شناسی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1391

تألیف:
الف) کتاب:
بازشناسی منابع تاریخ ایران باستان، تهران، انتشارات سمت، 1382ش؛
(ویراستار) تاریخ ایران باستان از ورود آریاها تا پایان فرمانروایی هخامنشی، اثر شیرین بیانی، تهران، انتشارات سمت، 1382ش؛
(ویراستار) ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، 1383ش؛
جرعه بر خاک، یادنامه مرحوم دکتر ماهیار نوابی، تهران، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1382ش؛
درآمدی بر زبان بلخی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی، 1392ش؛
گزیدۀ اشعار خواجوی کرمانی، شیراز، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی، 1370ش؛

نقش‌آفرینی ایرانیان در طول تاریخ[1]

به نام آن‌که جان را فکرت آموخت                  چراغ معرفت در سینه افروخت

یکی از متفکران در باب اینکه چرا بررسی تاریخ ضرورت دارد می‌نویسد: «تاریخ به ما نشان می‌دهد چگونه انسان می‌تواند بیاموزد تا دست به انتخاب‌هایی بزند که در گزینش آنها آزاد است؛ به او می‌آموزد چگونه خود را با واقعیت‌های فوق بشری هماهنگ سازد. واقعیتی که گرچه لمس شدنی نیست لکن وجودش محسوس است. کنجکاوی برای فهم و توصیف جهان هستی، انسان را وادار به بررسی گذشته خود می‌نماید.» امروزه علی‌رغم پیشرفت حیرت‌آور تکنولوژی، شوربختانه چهره روزگار ما با وقایع تلخی نظیر جنگ و تندروی‌های تعصب‌آلود مخدوش شده،‌ این نشان می‌دهد که انسان امروزی از نظر سیاسی هنوز به وحدت دست نیافته و نسبت به یکدیگر و با گذشته خود بیگانه است. برای ترمیم این کاستی ضروری است گذشته را به خاطر بیاورد،‌ تاریخ را بشناسد و با توجه به آن به آینده بنگرد. اما باید به یاد داشت که واژه تاریخ در مفهوم عینی آن صرفا نقل پیاپی وقایع و رخدادهای گذشته نیست و خویشکاری مورخ نیز تنها شرح این وقایع نخواهد بود، بلکه مورخان نیز مانند همه ناظران بشری باید واقعیت‌ها را برای همگان تحلیل و قابل درک کند. همین امر، یعنی ایجاد آشتی میان ایرانیان با گذشته خود و ملل دیگر با گذشته تابناک مردم این سرزمین وجهه همت مؤلفان و مورخان مجموعه تاریخ جامع ایران بوده است.

نکته دیگر آنکه ایرانیان همواره و در طول تاریخ نقش بسیار مهمی در تحولات جهانی داشته‌اند و جهان ایرانی شامل مجموعه بزرگی در گستره فرهنگ و تمدن جهانی است، از این روی تاریخ و تمدن این سرزمین همواره مورد توجه بیگانگان بوده است. بسیاری از ایران‌شناسان شرق و غرب درباره تاریخ ایران تالیفاتی منتشر کرده‌اند. با این حال لازم بود اثری جامع به دست خود ایرانیان فراهم شود تا زوایا و جلوه‌های گوناگون تمدن تاریخ‌ساز ایرانی به جهانیان عرضه شود. افزون بر این،‌ ضروری بود که تاریخ جامع ایران جهان‌بینی ایرانیان و دستاوردهای مادی و معنوی آنان را طی هزاران سال بررسی کند و به رشته تحریر درآورد تا به این ترتیب، نقش ایرانیان را به‌عنوان یک نیروی عظیم و تأثیرگذار در تحولات جهانی نمایان سازد.

پنج جلد نخست تاریخ جامع به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد. در این بخش سخن از پیدایی آدمی در نجد ایران آغاز می‌شود و دوره‌های پارینه‌سنگی، میان‌سنگی و نوسنگی را پشت سر می‌نهد. سپس به آغاز دوران شهرنشینی در فلات ایران می‌پردازد. تحولات عظیمی همچون اختراع خط و پیدایی نخستین نوشته‌های آدمی را بررسی می‌کند.

نجد ایران جایگاه تلاقی سه تمدن بزرگ در عهد باستان بود. نخست،‌ تمدن‌های بومی ایران نظیر تمدن ایلام در جنوب غربی ایران، لولوبیان در بخش‌های گسترده از شمال دیاله تا جنوب دریاچه اورمیه، گوتیان، کاسیان یا کاشیان،‌ و هوریان در دامنه کوه‌های زاگرس آثار ارزشمند مفرغی که امروزه از منطقه لرستان به‌دست آمده نمایانگر گستردگی فرهنگی و هنر این اقوام تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در غرب فلات ایران است. دو دیگر، تمدن اقوام آریایی مهاجر به سرزمین ایران و دیگر تمدن شگفت‌انگیز میانرودان. جهان ایرانی از تلاقی این تمدن‌ها شکل گرفت و در دوران تاریخی مادها،‌ هخامنشیان،‌ اشکانیان و ساسانیان قوام یافت.

مطالعه اقوام هند و اروپایی و در پی آن اقوام هند و ایرانی و ساکنان ایرانی آسیای میانه نظیر سکاها،‌ سرمت‌ها و کیمریان از بخش‌های دیگر تاریخ جامع ایران است. سرانجام دوران تاریخی و روی کار آمدن نخستین فرمانروایی ایرانیان یعنی مادها و به دنبال آن هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. این سه امپراتوری از دوره‌های شگفت و تاریخ‌ساز نه‌تنها در سرزمین ایران بلکه در جهان باستان به شمار رفته‌اند. بدیهی است که مولفان تاریخ جامع ایران این دوره‌ها را از زوایای سیاسی،‌ اقتصادی،‌ اجتماعی و فرهنگی کنکاش کرده و حاصل تازه‌ترین تحقیقات ایران‌شناسی را در این پژوهش به کار بسته‌اند. در این راستا کاوش‌های باستان‌شناسی، پژوهش‌های زبانشناسی و خوانش‌های تازه از کتیبه‌ها و نوشته‌های ایرانی، گزارش‌های مورخان باستان و تحقیقات در ادیان و باورهای ایرانیان تحلیل شده و در تدوین مقالات به کار گرفته شده است.

لازم به یادآوری است که در گذشته آثار گرانبها و ارزشمندی درباره تاریخ ایران تدوین شده که هریک از جهاتی حائز اهمیت‌اند. تاریخ طبری در تاریخ عالم از محمدبن حریر طبری و تلخیص و ترجمه آن به نام تاریخ بلعمی از ابوعلی بلمی و در دوران معاصر تاریخ ایران باستان به‌وسیله مشیرالدوله پیرنیا و تاریخ ایران کمبریج که به‌وسیله گروهی از نویسندگان اروپایی تدوین شده،‌ اما هیچ‌یک به جامعیت و کمال تاریخ جامع ایران نبوده است. مهم‌ترین وجه تمایز این اثر ملی بودن آن است. چنانچه نقش پر اهمیت تاریخ‌نگاران و مؤلفان ایرانی این اثر نشان از توانایی دانشمندان ایرانی در تدوین آثار بزرگ دارد.

روش کار در بخش پنج جلدی ایران باستان بدین قرار بوده که تحولات سیاسی،‌ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره‌ای از کهن‌ترین روزگاران تا آغاز دوران اسلامی بررسی و تحلیل شود. بنابراین، هریک از مجلدات این مجموعه به یکی از تحولات فوق اختصاص دارد. این مجموعه تلفیقی از دیدگاه‌های متکی به واقعیات عینی و مستند تاریخی همراه با نگرش و تحلیل و تفسیر مورخان صاحب‌نام از واقعیت‌های تاریخی است. در واقع به قولی «هنر تاریخ» همین است.

بدیهی است در انجام چنین اثر سترگی دشواری‌های بسیاری بر سر راه قرار داشت. جلب نظر نویسندگان و پیگیری در ارسال مقالات، کمبود بودجه به منظور پرداخت دستمزد مؤلفان، ویرایش و تهذیب مقالات، از جمله این دشواری‌ها بود. رفع همه این مشکلات و تدوین چنین مجموعه‌ عظیمی به همت ریاست مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و معاون پژوهشی ایشان امکان‌پذیر شد. اما بزرگترین دستاورد تدوین مجموعه تاریخ جامع ایران کسب تجربه‌ای ارزشمند و جلب یاری و همکاری بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی بود که امید است بتوانیم این ذخیره گرانقدر را در تهیه و تالیف آثار دیگری از این دست به کار گیریم. آثاری نظیر دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایران و دانشنامه ایران باستان که هم‌اکنون در دستور کار بخش ایران‌شناسی و زبان‌شناسی مرکز قرار دارد و امید است به‌زودی تدوین آن تکمیل شود و به زیور طبع آراسته شود.

پژوهشگران و تاریخ‌نگاران ایرانی و غیر ایرانی که در تدوین این اثر عظیم ما را یاری کرده‌اند بیش از یکصد و هفتاد تن بوده‌اند. ملاک انتخاب این دانشمندان سابقه علمی و چگونگی آثار آنها و تمایل آنها به همکاری در این مهم بوده است. بدیهی است که امکان جلب توجه و علاقه این پژوهشگران به واسطه دانش دوستی و فرهنگ‌پروری سرپرست مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و ترغیب و تشویق همکاران دانشمند ایشان در شورای عالی علمی این مرکز بوده است.

امید است با تدوین و تهیه این اثر عظیم توانسته باشیم، آن‌گونه که شایسته است گامی، هرچند کوچک، در بازشناسی تاریخ ایران عزیز که بخش پراهمیتی از هویت ملی و تاریخی ما را تشکیل می‌دهد،‌ توفیق یافته باشیم. بدیهی است که این طرح عظیم ملی در اینجا به پایان نمی‌رسد. دست‌اندرکاران این طرح در نظر دارند که همواره به بازنگری مقالات و روزآمد کردن آنها همت گمارند. در این میان نقدهای سازنده‌ای که احتمالا از سوی صاحب‌نظران ارائه خواهد شد موجب غنای این اثر سترگ خواهد شد.

اینجانب وظیفه خود می‌دانم که از تمامی همکاران گرانقدر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به‌ویژه جناب آقای دکترحسن رضایی باغ‌بیدی و دیگر یاران که درویرایش تاریخ جامع ایران یاری کرده‌اند، همچنین ازخانم‌ها دکتر شیما جعفری‌دهقی و خانم دکتر خلیلی‌پور و جناب آقای عسکر بهرامی سپاسگزاری کنم.

پانوشت :

[1] سخنرانی محمود جعفری دهقی سر ویراستار دوره قبل از اسلام مجموعه 20 جلدی «تاریخ جامع ایران» در آیین رونمایی این اثر که  روز سه‌شنبه 26 خرداد 1394 در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.