05 اردیبهشت 1400
آن‌چه در مورد خانه مستوفی‌الممالک نمی‌دانید
عمارت مستوفی‌الممالک در بافت تاریخی سنگلج تهران، جزو معدود بناهای تاریخی خوشبختی است که به واسطه‌ی حضور یک وزیر جوان در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌تواند از تخریب و هر اتفاق ناگواری جان سالم به در ببرد. داستان این عمارت هر چند به تازگی بر سر زبان‌ها افتاده، اما به واسطه‌ی تکرارش می‌توان به ابعاد دیگرِ ماجرای این خانه‌ی تاریخی پرداخت.
حمیدرضا حسینی پژوهشگر دانشنامه تهران که بررسی کاملی در مورد خاندان مستوفی‌الممالک و عمارت تاریخی منسوب به این نام انجام داده، در این زمینه توضیح می‌دهد.
او در مورد میرزا حسن مستوفی و منشأ خدماتِ او در تاریخ ایران گفت: «حسن مستوفی فرزند میرزا یوسف آشتیانی – که در سالهای پایانی عمر صدراعظـم ناصرالدین‌شاه بود _ در سال ۱۲۵۴ به دنیا آمد و چون در سن ۱۲ سالگی پدرش را از دست داد، لقب و شغل پدر را به صورت موروثی از آن خود کرد، او در این سن وارد خدمات دیوانی شد و در مقام مستوفی‌الممالک، ریاست کل مالیه ایران را برعهده گرفت.
او در سن ۲۶ سالگی به اروپا رفت و به مدت هشت سال در کشورهای مختلف اروپایی مانند فرانسه و ایتالیا سکونت داشت. این سال‌ها فرصتی بود تا با نظامات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اروپا آشنا شود و در عین حال برای پذیرش مسؤولیت‌های خطیر در دوران پس از مشروطه آمادگی لازم را پیدا کند.
حسن مستوفی پس از برقراری نظام مشروطه و در فاصله سالهای ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۶ خورشیدی در ادوار گوناگون مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و جالب این که به‌رغم موقعیت طبقاتی و صبغه اشراف‌زادگی، از لیدرهای جریان دموکرات در مجلس بود و گرایش‌های سوسیالیستی داشت. او در این دوره مجموعا هشت بار رییس‌الوزرا، شش بار وزیر جنـگ، چهار بار وزیر داخله، دو بار وزیر مشاور و یک بار وزیر مالیـه شد.»
وی اهمیتِ حضور حسـن مسـتوفی در تاریخ معاصر ایران را نیز این‌طور بیان می‌کند؛ «حسن مستوفی از "برکشیدگان عصر ناصری" و حلقه واسط نظام دیوان‌سالاری قدیم و جدید ایران»، «مهره کلیدی در ائتلاف نخبگان حاضر در ساختار قدرت و مخالفان دولت قاجار به منظور گذارِ مسالمت‌آمیز از نظام سلطنت مطلقه به نظام مشروطه سلطنتی»، «از ارکان دولت‌های مشروطه و هم ردیف بزرگ‌ترین سیاستمداران این عصر همچون حسن پیرنیا، احمد قوام، سیدحسن مدرس و محمد مصدق» و «شهره بودن وی به پاکدستی، وطن‌پرستی، دموکرات‌منشی و آزادیخواهی» بیان می‌کند.
او با تاکید بر این‌که حسن مستوفی و پدرش، علاوه بر تاریخ ایران، در تاریخ تهران نیز جایگاه مهمی دارند، توضیح می‌دهد: «اجرای طرح توسعه تهران در دوره ناصری مشترکا برعهده میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و میرزا عیسی وزیر قرار گرفت. این خانواده مالک اراضی وسیعی در تهران و شمیران و شکل‌دهنده برخی محلات شهر مانند حسن‌آباد، یوسف‌آباد، بهجت‌آباد و ده ونک بودند و وقفیات مهمی را در شهر تهران از خود به جا گذاشتند که می‌توان به قلعه ارامنه، کلیسای میناس مقدس و بخشی از زمین‌های دانشگاه الزهرا در محدوده ونک اشاره کرد.»
وی قدمت این خانه را که از چند روز گذشته احیای آن در دستور کار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفته، متعلق به دوره ناصری می‌داند و می‌گوید: این خانه در دوره قاجار در جبهه جنوبی چال‌حصار و در پهنه میانی محله سنگلج قرار داشت. چال‌حصار، چاله بزرگی بود که به عنوان مزبله اهالی سنگلج مورد استفاده قرار می‌گرفت و حتی امحا و احشای دام‌های ذبح شده را در آنجا می‌ریختند.
میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، چاله را پُرکرد و روی آن یک باغ عمومی احداث کرد که شاید اولین باغ عمومی شهر تهران و پیشقراول پارک‌های امروزی بود.
تقریبا در همان زمان نیز در جنوب چال‌حصار، باغ و عمارتی را برای خود ساخت. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی فرزند او میرزا حسن مستوفی، عمارت کنونی را در باغ پدری بنا کرد. البته این باغ مساحت به مراتب بیشتری داشت اما پس از فوت میرزا حسن، بخش‌هایی از آن تفکیک و فروخته شد و فقط عمارت اصلی در یک زمین ۱۶۰۰ متری باقی ماند.»
این پژوهشگر دانشنامه تهران «مجاورت خانه‌ی مستوفی‌الممالک با سه محور بزرگ تاریخی فرهنگی و گردشگری کلانشهر تهران با دسترسی مناسب پیاده و سواره را از مزیت‌های مرمت و احیای خانه مستوفی‌الممالک» می‌داند.
حسینی با بیان این‌که خانه مستوفی‌الممالک در محله سنگلج تهران دست‌کم به دو دلیل اهمیت دارد، توضیح می‌دهد: «این خانه به عنوان نمونه‌ای منحصربفرد از نخستین بناهای «فرنگی‌ساز» در تهران عصر ناصری، دارای ارزش‌های معماری و هنری قابل توجه است و از سوی دیگر به یکی از برجسته‌ترین چـهره‌هـای تاریخ معاصر ایران، یعنی میرزا حسن مستوفی‌الممالک تعلق دارد، این بحث موضوع اخیر آنقدر مهم است که حتی اگر فرض کنیم خانه مستوفی ارزش‌های معماری و هنری نداشت، باز هم به دلیل پیوند با نام «میرزا حسن مستوفی»، شایسته حفظ و حراست بود.»
وی همچنین در مورد موقعیت محلی عمارت مستوفی‌الممالک تشریح می‌کند: «این خانه در محله سنگلج در غرب تهران قرار گرفته بود که از محلات اعیان نشین شهر به شمار می‌آمد، براساس آمارهای مربوط به سالهای ۱۸-۱۳۱۷ قمری با توابع خود دارای ۱۵۵ باغ و باغچه بود. برخی از این باغ‌ها بیش از ده هکتار وسعت داشتند. از این گذشته عده زیادی از درباریان و دیوانیان به علت نزدیکی محله سنگلج به محله ارگ سلطنتی و سهولت دسترسی به محل کار خود در این محله سکنی گزیده بودند که از آن جمله می‌توان به خانواده‌هایی مانند معیرالممالک، مستوفی‌الممالک، قوام‌الدوله، حاجب‌الدوله و وزیر دفتر اشاره کرد.
امروزه عمارت مستوفی‌الممالک، علاوه بر قرار گرفتن در بافت تاریخی مرکز شهر تهران، با سه محور بزرگ تاریخی- فرهنگی و گردشگری پایتخت یعنی «محور بازار بزرگ»، «محور ارگ سلطنتی و کاخ جهانی گلستان» و «محور میدان مشق» مجاورت دارد. عمارت مستوفی دسترسی آسانی به این محورها دارد که می‌توان در مسیرهای گردشگری این سه محور، جذب شود.»
حسینی همچنین بیان می‌کند: عمارت مستوفی در یک بلوک شهری قرار گرفته که درون آن آثار تاریخی – فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری مهمی هستند که می‌توان به آثاری مانند بقعه «امام‌زاده سیدناصرالدین(ع)»، «بازارچه قوام‌الدوله»، «کلیسای سورپ گئورگ»، «گذر قلی»، «خانه پدری جلال آل‌احمد»، «مسجد حاج رجبعلی»، «مسجد و مدرسه و آب‌انبار معیر» و «سرای میزانی» اشاره کرد که این بلوک، از شمال به خیابان پانزده خرداد غربی، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان خیام و از غرب به خیابان وحدت اسلامی محدود می‌شود.
ایسنا