رهبر انقلاب هم آثار را می‌شناسند، هم ابزار خط و نقاشی را
علیرضا اسکندری، همان نقاشی است که قلم را روی بوم نقاشی چنان روان می‌کشید که گویی نوازشی عاشقانه از سوی باد است بر برگ‌های زرد خزان با غرشی حکیمانه. این هنرمند معاصر سالیان دراز است که هنرش را در خدمت عاشورا، امام حسین (ع) و واقعه کربلا قرار داده و خودش عاشورا را نه تنها یک سوژه برای کار هنری، چه آنکه یک فرهنگ می‌داند که هنر را نیز سیر آب می‌کند. او هنرمند متعهد را تعریف می‌کند و نکته‌هایی دارد از چگونگی سیر صعودی فعالیت‌هایش و خاطراتی جالب و بیان نشده از مقام معظم رهبری و شناخت ایشان نسبت به آثار هنری.
تسنیم: هنر تعهد آور چیست و هنرمند متعهد کیست؟
نیم قرن است که با هنر عجین شده‌ام، اما خودم را هنوز شاگرد می‌دانم. هنرهای تجسمی مثل یک اقیانوس است که شاید هر چقدر هم کار کنیم مثل یک قطره‌ای هستیم. یعنی اینقدر این وسیع است که تصور می‌کنی وقتی کاری را انجام دادی تمام کننده یک تفکر است اما تازه در واقع آغازی بیش نیست. البته در رابطه با کار من که نقاشی و خط هست تجربه هر دو کار لازم است.
این واژه تعهد بعد از انقلاب باب شد، اینکه یک هنرمند متعهد لقب بگیرد. آخرین نمایشگاهی که قبل از انقلاب از نقاشان معاصر ایران برگزار شد، بنده به عنوان جوان‌ترین نقاش در آن نمایشگاه شرکت کردم. در کنار بزرگانی چون مرحوم فرامز پیل‌آرام و اساتیدی چون زنده‌رودی، پرویز تناولی و... که در آن نمایشگاه بودند و من چون سن کمتری داشتم، یادم هست در سال 56 به عنوان جوان‌ترین نقاش انتخاب شدم و بورسیه ایتالیا را گرفتم تا در دانشگاه هنرهای تجسمی مشغول تحصیل شوم. دقیقا همین کارهای سقاخانه‌ای من که با محوریت عاشورا هست و شما ملاحظه می‌کنید، همین فرم کارها را در معرض گذاشته بودم که افتتاح کننده آن نمایشگاه هم «زن طاغوت» فرح پهلوی بود؛ وزیر فرهنگ و هنر آن زمان به نام پَهبُد هم بود که شوهر شمس پهلوی می‌شد.
منظور من از یادآوری این بخش از تاریخ این بود که این کارهایی که در حال حاضر می‌بینید ادامه همان کارهایی است که در دوره جوانی انجام داده‌ام و در دوران بعد از انقلاب به ویژه زمانی که دفاع مقدس آغاز شد و کشور بوی جنگ گرفت کارها دیگر به آن سمت می‌رفت که اهداف انقلاب را نشان دهد، به خصوص کارهایی من که عاشورایی هم بود. کسانی که ادامه دهنده راه شهدا، خاصه شهید کربلا بودند را هنرمند متعهد می‌نامیدند.
تسنیم: در واقع به زعم شما هنری که یک آموزه انسانی و دینی داشته باشد می‌شود هنر متعهد و کسی که این را آفرینش می‌کند می‌شود هنرمند متعهد.
اینطور به نظر می‌آید.
تسنیم: چون به حضور فرح در آن جلسه افتتاح نمایشگاه اشاره کردید، آیا فرح دیبا در آن جلسه نکته‌ای را گفت که برای شما جالب به نظر بیاید؟ وقتی تصاویر آن نمایشگاه را دیدم، هنر ایرانی- اسلامی و بیشتر هنر اسلامی را در آن زمان برای آن‌ها نمایش دادید.
من فکر می‌کنم بخشی از تاریخ گمشده نقاشی و هنر تجسمی ما در انقلاب همین شرایط باشد. شاید بشود گفت مثل یک داستان می‌ماند. جالب است برای من که چرا هیچکس این را مورد بررسی قرار نمی‌دهد و موشکافی نمی‌کند. خیلی قضیه جالبی است. فیلم این اتفاق در صدا و سیمای ما هست. رییس آن زمان تلویزیون کسی بود به نام «قطبی» و معروف‌ترین گوینده تلویزیون آن زمان کسی بود به نام «آلبرت کچویی»، این‌ها هم در آن نمایشگاه بودند.
زمانی فرح دیبا نمایشگاه را افتتاح و به کارهای من رسید، مکث کرد، در تمام آن تابلو‌ها که نقاشان معاصر ایران گذاشته بودند، این تابلو‌ها که ترکیبی از انواع خطوط بود از جمله «نصر من الله و فتح القریب» وجود داشت. در دوران انقلاب یکی از شعارهایی که مردم می‌دادند همین جمله بود. به معنی بجنگید، پیروزی نزدیک است. وقتی فرح این تابلو‌ها را دید مکثی کرد و چیزی حدود پنج دقیقه با من صحبت کرد.
جایی که درس می‌خواندم مسیری بود که هر روز ما حضرت آیت‌الله طالقانی را می‌دیدیم. هنرستان هنرهای زیبا در خیابان هدایت بود و مسجد هدایت هم مسجدی بود که آقای طالقانی پیش نماز بودند. در کوران انقلاب قرار گرفته بودیم، آن نمایشگاه وقتی تمام شد فردای آن روز ما آمدیم و دیدیدم که نصف بیشتر تابلوهای ما در نمایشگاه نیست و گفتیم تابلو‌ها کجاست، مسوولان آن نمایشگاه گفتند نصف شب آمده‌اند و تابلو‌ها را برده‌اند و گفته‌اند از طرف ساواک آمده‌اند برای بردن تابلو‌ها. جالب این است که ما درست نمی‌دانستیم که ساواک چه می‌کند.
تسنیم: این اتفاق به خاطر به تصویر کشیدن فعالیت‌های انقلابی از سوی شما بوده است؟
آن‌ها تصورشان این بود. شاید ما مستقیم قصدی نداشتیم، ولی آن‌ها این را فهمیده بودند. خلاصه پیگیری کردیم تا ما را فرستادند پیش آیدین آغداشلو، او مبلغی داد و به من گفت که آثار شما را خانم فرح خریدند.
تسنیم: آن زمان چقدر به شما پول دادند؟
حدود 9 هزار تومان در آن زمان، البته پشت پرده این حادثه و این قضیه چیزی بود، چرا این تابلو‌ها را بردند و چرا اینگونه کارها را در نمایشگاه محو کردند. این مثل یک تکه پر ابهام برای من مانده است.
تسنیم: دیگر از آن آثار ردپایی نماند؟
مانده است، دقیقا دو سال پیش یکی از هنرمندان صدا و سیما یکی از کارها را آورده و به من داد. به جرات می‌توانم بگویم که این اولین تابلوی انقلاب اسلامی ایران است. چون این تابلو دقیقا یکی از تابلوهایی است که ساواک برده بود و مفهومی انقلابی داشت. در این تابلو فرم شمشیر و شمایل مبارک علمدار کربلا است و فضایی انقلابی دارد. در این کار چهره امام خمینی (ره) روی ماه قرار گرفته است و بسیار کوچک است. این تابلو فضایی سورئالیستی دارد. اکنون تابلو در منزل خودم است و شخصا از آن نگهداری می‌کنم.
به هر حال آن زمان وقتی از پیش آغداشلو آمدم، از طرف پهبد به من بورسیه را اعطا کردند و گفتند شما تشریف ببیرید ایتالیا و ادامه تحصیل بدهید. بلیط هواپیما هم گرفتند و مقدمات را فراهم کردند که این مصادف شد با اوایل انقلاب اسلامی و اعتصابات، البته من هم علاقه‌مند به رفتن نبودم.
تسنیم: این ترکیب خط و نقش از کجا آمده است؟
من سال 1350 از اهواز به تهران آمدم، از دوران دبیرستان احساس کردم که کار هنری در وجودم هست، هم نقاشی و هم خوشنویسی در آن زمان در من به جوشش درآمدند، همکلاسی‌های بنده در اول دبیرستان اسکندر کوتی، گوینده معروف مسابقات ورزشی تلویزیون و جهانگیر الماسی، بازیگر سینما بودند.
شرایط جالبی بود، من یادم می‌آید که اسکندر کوتی اسم 70 نفر را حفظ بود و من به او گفتم تو یک روز گوینده می‌شوی، حضور چند ساله‌‌ام در تهران باعث به طور کامل ساکن تهران شوم.
تسنیم: چه شد که هم نقاشی و هم خط را با هم کار می‌کنید؟
من همان زمان‌ها در اهواز کار خط می‌کردم. در اهواز ما به سر در مغازه‌ها نگاه می‌کردیم. تابلو ساز‌ها و تابلو‌نویسی‌های زیادی بودند. استاد سبزواری کسی بود که تابلو کار می‌کرد. من در نگارخانه و گالری او می‌رفتم و هنر می‌آموختم. معلم خوشنویسی من هم فردی به نام راستی بود. او به من می‌گفت شما پای تخته سر مشق بنویس.
تسنیم: از نمایشگاه‌هایی که تاکنون برگزار کرده‌اید بگویید.
تاکنون بیش از 50 نمایشگاه انفرادی و بیش از 200 نمایشگاه به صورت گروهی برگزار کرده‌ام. در کشورهای ایتالیا، تونس، لبنان، امارات، پاکسان، عربستان و... نمایشگاه داشته‌ام.
تسنیم: با توجه به سبک آثارتان که ایرانی اسلامی است، زمانی که در دیگر کشورها نمایشگاه برگزار می‌کردید، چطور با شما برخورد می‌کردند؟
خب این مسئله بستگی به کشور و زمان برگزاری آن دارد. ما که کشوری 80 میلیونی هستیم و بزرگ‌ترین کشور شیعه مذهب جهان به حساب می‌آییم، هنوز نتوانستیم هنر شیعی را جا بیاندازیم.=
تسنیم: تعریف شما از هنر شیعی چیست؟
به هر حال هنری که رهروی ولایت امیر مومنان و امام حسین (ع) و واقعه عاشورا، باشد، بخشی از هنر شیعی است، سال‌ها است که هنرمندان شیعه کم‌تر کار می‌کنند، مثلا هنر سقاخانه، خودش یک نوع روایت عاشورا است و وظیفه هنرمندان شیعه است که به صورت مستمر این کار را انجام دهند. ما نباید متفرق و از راه و مسیر فرهنگ عاشورا منحرف شویم.
تسنیم: تعریف شما از هنر شیعی این است که یک هنرمند کاری را خلق می‌کند و در آن نشانه‌های تاریخ اسلام به خصوص حوزه شیعی، خاصه فرهنگ عاشورا وجود دارد.
بیشتر کشورهای عربی و حوزه خلیج فارس، اهل سنت هستند و ما سعی داشته‌ایم که فرهنگ قرآنی را در این کشورها ارائه کنیم. ما همواره سعی داشته‌ایم که هنر اسلامی و هنر قرآنی را نمایان کنیم و نمایش دهیم.
تسنیم: سال 86 و در جریان برگزاری چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم، مقام معظم رهبری از نمایشگاه بازدید کردند، ایشان از شما خواستند که در کنارشان در بازدید از بخش فرهنگ و هنر باشید.
بنده این افتخار را داشتم که به عنوان مسوول بخش هنری این نمایشگاه حضور داشته باشیم که در مصلی هم برگزار شد و بزرگ‌ترین نمایشگاه هنرهای تجسمی جهان هم بود که روزانه صد‌ها هزار نفر بازدید کننده داشت. در لحظه‌ای که رهبر انقلاب را دیدم، واقعا شگفت زده شده بودم که چه توضیحی برای ایشان بدهم. دقایقی در کنار ایشان بودیم و واقعا خاطره بسیار خوب و ماندگاری برای بنده بود.
تسنیم: مقام معظم رهبری در خصوص آثار نکته خاصی را به شما نگفتند؟
من برای ایشان توضیحاتی در خصوص آثار داشتم. یادم می‌آید که به کارهای یکی از آقایان که رسیدیم ایشان گفتند: «به نظر شما منظور نقاش از این کار چیست؟» من توضیحی فنی در خصوص آن اثر ارائه کردم و برایم جالب بود که مقام رهبری چقدر دقیق به کارها نگاه می‌کنند و هم نوع نقاشی و خط را می‌شناختند و هم ابزاری که استفاده شده بود.
این بازدید حدود سه ساعت طول کشید. از دیگر آثاری که ایشان دیدند آثار استاد چلیپا بود، آثار خسروجردی نیز از جمله آثار بود، ایشان برخی را می‌شناختند و برخی را هم من معرفی می‌کردم. رهبر انقلاب در هفت هنر سر رشته دارند و ذوق هنری ایشان و شناختشان جالب توجه و فنی است.
تسنیم: به نظر شما هنرمند واقعی چه کسی است؟
در رابطه با هنر، یک نویسنده بزرگ آمریکایی به نام هربرت رید در کتاب «معنی هنر» می‌گوید:«اگر می‌خواهید از جلوی یک تابلوی هنری رد شوید، اول سعی کنید هنرمندش را بشناسید. یعنی قبل از اینکه تابلوی نقاشی را بفهمید تعمق کنید که هنرمندش کیست.»
یک زمانی آدم با یک نگاه، انسان‌ها و افکارشان را می‌فهمند، می‌گویند هنرمندان از طریق امضای افراد می‌توانند شخصیت آن‌ها را بشناسند. پس هنرمند کسی است که دارای خلقی هنری است و این خلق و اثر هم ویژگی‌های هنری خودش را دارد. بنابر این خود معنی هنر انواع مختلفی دارد.
تسنیم: شما از تکنیک خاصی در آثارتان استفاده می‌کنید، این تکنیک چیست و کارکرد آن چگونه است؟
این تکنیک «ایربراش» نام دارد. به معنی قلم بادی، یعنی قلمی که توسط فشار هوا و باد رنگ را می‌پاشد روی بوم. این تکنیک حدود 50 سال است در اروپا و آمریکا استفاده می‌شود و قبل از انقلاب توسط یک شرکت تبلیغاتی به نام «نئون جار» توسط جمشید شادروان آورده شد و به نام من ثبت و ضبط شده است. رامهرمزی، حیدری و هنرمندان دیگری هم با «ایربراش» کار می‌کنند. از معروف‌ترین کار‌هایم هم طراحی سینما بهمن در میدان انقلاب است که آتش گرفت.
...........................................
گفت‌وگو از: پویا دبیری‌مهر- علی اکبرزاده
تسنیم