انتخابات اولین دوره مجلس، در رابطه با دکتر حسن آیت

اولین گام در خصوص برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، تدوین قانون انتخابات مجلس بود لذا تیمی در وزارت کشور مشغول تهیه این قانون شدند و پس از تهیه آن، این قانون به تصویب شورای انقلاب رسید، با انتشار این قانون در تاریخ 18/11/58 دو نکته آن، یکی منطقه‌ای کردن انتخابات به ویژه در تهران و دیگری کسب رأی اکثریت مطلق برای هر یک از کاندیداها ، مورد اعتراض بعضی از نیروهای سیاسی و حتی بعضی از گروهک‌ها قرار گرفت...

پیش‌گفتار

پس از تأسیس نظام جمهوری اسلامی، انتخابات متعددی برگزار شده که انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در مورخه 24/12/58 به عنوان پنجمین انتخاب در عمر کوتاه این نظام بوده و قبل از آن رفراندوم تعینی نظم جمهوری اسلامی، انتخابات نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی، همه پرسی قانون اساسی و ریاست جمهوری ، قبل از تعیین نمایندگان مجلس برگزار شده بود که نشان دهنده ثبات کامل و پویای نظام جمهوری اسلامی بود. لذا تشکیل مجلس شورای اسلامی نهادسازی را در جمهوری اسلامی در مهم‌ترین بخش آن سامان می‌داد و با شروع به کار مجلس ، یکی از قوای سه گانه تأسیس می‌شد و از آنجا که اختیارات فراوانی به آن اختصاص یافته بود، می‌توانست از لحاظ عملی نظام سیاسی را رسمیت بخشد.

در این برهه نیروهای فعال سیاسی با آگاهی کامل از نقش و جایگاه این قوه، به تلاش و کوشش جهت موفقیت در انتخابات و راهیابی به مجلس شدند و به جز بعضی گروه های سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، اکثر احزاب و گروه‌های مطرح، ضمن اعلام آمادگی برای شرکت همه جانبه در آن، مواضع خود را به صورت آشکار بیان کردند و هر کدام طرفداران خود را به شرکت گسترده در انتخابات فرا خواندند که بدین ترتیب در روز جمعه 24/12/58 جمعیتی بالغ بر ده میلیون و پانصد هزار نفر در فضایی توأم با آرامش و امنیت، آرای خود را به صندوق‌ها ریختند.

* تدوین قانون انتخابات:

اولین گام در خصوص برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی، تدوین قانون انتخابات مجلس بود لذا تیمی در وزارت کشور مشغول تهیه این قانون شدند و پس از تهیه آن، این قانون به تصویب شورای انقلاب رسید، با انتشار این قانون در تاریخ 18/11/58 دو نکته آن، یکی منطقه‌ای کردن انتخابات به ویژه در تهران و دیگری کسب رأی اکثریت مطلق برای هر یک از کاندیداها ، مورد اعتراض بعضی از نیروهای سیاسی و حتی بعضی از گروهک‌ها قرار گرفت. گروهک‌هایی نظیر منافقین خلق در جستجوی راهی برای ابطال این دو مسأله بودند و رییس جمهور وقت (بنی‌صدر ) نیز به طور تلویحی از آنها حمایت می‌کرد، و سرانجام شورای انقلاب در پی همین فشارها، مجموع نظرات و پیشنهادات ارایه شده را بررسی و در نتیجه بحث منطقه‌ای بودن انتخابات را منتفی اعلام کرد اما بر مسأله کسب اکثریت مطلق آرای نامزدها در مرحله اول ، تأیید و تأکید شد. (1)

آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی در این خصوص می‌گویند : «در این ایام، روشنگری افکار عمومی در مقابل مخالفان، خصوصا با توجه به فضاسازی‌های مطبوعایت که با درج گسترده نظر مخالفان و عدم توجه کافی به نظارت موافقان ایجاد شده بود، یک ضرورت به نظر می‌رسید، به همین دلیل من با جمع‌بندی آرای نظارت گروه‌ها و افراد مختلف درباره کیفیت برگزاری انتخابات، بیانیه‌ای تهیه و به عنوان عضو شورای انقلاب و سرپرست وزارت کشور در تاریخ 12/12/58 به روزنامه کیهان، به عنوان یکی از مهم‌ترین روزنامه‌هایی که با مدیریت آقای ابراهیم یزدی در گسترش نظر مخالفان می‌کوشید دادم و برای جبران موضع‌گیری منفی مخالفان در مقابل خواست اکثریت مردم و تصمیم شورای انقلاب و نیز برای هدایت افکار عمومی ، خواستار درج آن شدم.(2)

دکتر حسن حبیبی نیز در خصوص لغو این طرح (منطقه‌ای شدن انتخابات) می‌گوید: «علت لغو این طرح را دو دلیل اعلام کرد، اول آنکه این طرح مورد اعتراض و انتقاد شدید گروه‌ةا و افراد بسیاری قرار گرفت و دیگر اینکه اجرای چنین طرحی انتخابات را به تأخیر می‌انداخت و با توجه به شرایط حساس پس از انقلاب ، طرح لغو شد.(3) اما طرح دو مرحله‌ای شدن انتخابات و کسب اکثریت آراء، همانطور که اشاره شد مجددا  توسط شورای انقلاب تأیید شد و به نظارت مخالفان ‌که عمدتا گروهک‌ها بودند توجهی نشد، البته این طرح مورد حمایت جناح مذهبی (سیاسیون مذهبی) بود و آنها استدلال می‌کردند که مجلس قدرتمند، زمانی شکل می‌گیرد که نمایندگان آن با اکثریت مطلق آراء به مجلس راه یابند و چون خانه ملت، مهم‌ترین کرسی حاکمیت ملی است، نمایندگان آن باید از اعتبار خاصی برخوردار باشند و مجلسی که متشکل از نمایندگان اکثریت مردم باشد به مراتب منسجم تر و متشکل‌تر خواهد بود.(4)

تمام تلاش گروهک‌ها هم این بود که بتوانند به رغم عدم توجه مردم به آنان ، برای حفظ و بقای خود، راه‌های قاننی خلق کنند که در این خصوص موفق نبودند.(5)

* گروهک‌ها و احزاب فعال:

حضور روحانیت در این انتخابات، خصوصا بعد از انتخابات ریاست جمهوری و مسایلی که در آن برهه پیش آمد و با توجه به نظر امام، که برای حضور روحانیت در اینجا معنی نمی‌دیدند، خیلی جدی و مؤثر بود و به صورت گسترده هم مورد استقبال مردم و نیروهای مبارز مذهبی قرار گرفت.(6) ، بدین ترتیب یکی از نیروهای عمده فعال در انتخابات گروه‌ها و احزاب مذهبی بودند که در رأس آن حزب جمهوری اسلامی قرار داشت و گروه‌هایی مانند روحانیت مبارز تهران و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی با حزب جمهوری اسلامی ائتلاف بزرگ را شکل داده بودند. پیشنهاد ائتلاف از طرف جامعه روحانیت مبارز بود که اعلام کردند: «برای پیروزی کامل جمهوری اسلامی کلیه گروه‌ها و احزاب اسلامی و نهادهای انقلابی و نمایندگان قشرهای ملت ائتلاف نمایند». که به ائتلاف بزرگ مشهور شد.(7)

گروه دیگر فعال در انتخابات نیروهای لیبارل بودند. نهضت آزادی تحت عنوان گروه همنام برای انتخابات مجلس نامزد معرفی کرد سایر گروه‌های لیبرال مانند دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رییس جمهور که مورد حمایت بنی‌صدر بودند و جبهه ملی ایران در فهرست جداگانه‌ای کاندیداهای خود را معرفی کردند.(8)

نیروهای چپ نیز به صورت فعال مشغول برنامه‌ریزی جهت موفقیت در انتخابات بودند مانند حزب توده و دیگر گروه‌های مرتبط که جایگاهی در میان مردم نداشتند و در نهایت گروهک‌های التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق (منافقین) بودند که با عنوان شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه در انتخابات شرکت کردند.(9)

در این میان رییس جمهور وقت با هدف در دست داشتن اکثریت پارلمان و با این شعار که هیچ کس حق معرفی وکیل برای مردم ندارد، از طریق دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم با رییس جمهور که به خود وی تعلق داشت و محل غیر رسمی تجمع نیروهای مقابل نیروی مذهبی بود به تشکیل کنگره انقلاب اسلامی اقدام کرد. این کنگره که احتمالا در مقابل ائتلاف بزرگ نیروی مذهبی بر پا می‌شد، طوری برنامه‌ریزی شده بود که بخش‌هایی از نیروهای احتمالی ائتلاف را به خود جذب می‌کرد که در پوشش مشارکت دادن متعهدین و روحانیت مبارز شهرستان‌ها و مهم‌ترین مراکز انقلابی یعنی مساجد در شکل‌دهی به اجلاس‌های استانی انجام می‌گردید. دفتر هماهنگی بنی‌صدر گرچه از راه کنگره موفق به معرفی نامزد برای مجلس نشد اما برخی نامزدها را مورد حمایت خود قرارداد . اما نتیجه انتخابات نشان داد که آنها در میان مردم جایگاهی ندارند.(10)

بر اساس اعلام وزارت کشور برای انتخابات مجلس شورای اسلامی، در حدود 1900 نفر ثبت نام کردند که از آن میان 540 نفر نامزد نمایندگی از تهران و مابقی کاندیدهای سایر شهرهای کشور بودند در ذیل اسامی کاندیداهای دو گروه ائتلاف بزرگ که متشکل از جامعه روحانیت مبارز ، حزب جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ، انجمن اسلامی معلمان، نهضت زنان مسلمان، سازمان فجر اسلام، اتحادیه انجمن‌های اسلامی شهر ری و بنیاد الهادی می‌باشد و گروه همنام در تهران که بدین شرح می‌باشد:

 ائتلاف بزرگ:

1.      حاج سعید امانی

2.      دکتر سید حسن آیت

3.      محمدجواد باهنر

4.      دکتر حسن ابراهیم حبیبی

5.      دکتر نجفقلی حبیبی

6.      فخرالدین حجازی

7.      محمدجواد حجتی کرمانی

8.      آیت‌الله سید علی خامنه ای

9.      محمد موسوی خوئینی‌ها

10.  گوهرالشریعه دستغیب

11.  محمدعلی رجایی

12.  سید رضا زواره‌ای

13.  مهدی شاه‌آبادی

14.  حبیب‌الله عسگراولادی

15.  هادی غفاری

16.  حسین کمالی

17.  سید اسدالله لاجوردی

18.  سید محمدباقر حسینی لواسانی

19.  دکتر محمد مبلغی (اسلامی)

20.  محسن مجتهد شبستری

21.  عبدالمید معادیخواه

22.  علی‌اکبر معین‌فر

23.  محمدکاظم موسوی بجنوردی

24.  احمد مولایی

25.  [حجت‌الاسلام] علی‌اکبر ناطق نوری

26.  سیف‌الله وحید دستجردی

27.  علی‌اکبر ولایتی

28.  محمدعلی هادی نجفی

29.  فرشته هاشمی

30.  [آیت‌الله] علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی

و گروه همنام: (گروه همنام توسط آیت‌الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی ، محمدتقی ، محمدتقی شریعتی ، مهدی بازرگان و یدالله سحابی تشکیل شد.)

1.      جلال‌الدین آشتیانی

2.      مهدی بازرگان

3.      عبدالعلی بازرگان

4.      فتح‌الله بنی‌صدر

5.      علی‌اصغر بهزادنیا

6.      محمدتوسلی حجتی

7.      مصطفی چمران

8.      حسین ابراهیم حبیبی

9.      علی‌ دانش منفرد

10.  محمدعلی رجایی

11.  یدالله سحابی

12.  عزت‌الله سحابی

13.  هاشم صباغیان

14.  علی‌ صادقی تهرانی

15.  مصطفی کتیرایی

16.  علی‌اکبر معین فر

17.  محمود مانیان

18.  ابراهیم یزدی (11)

از زمان بحث انتخابات مجلس تا 24 اسفند ماه ، زمان برگزاری انتخابات ، اغلب مناطق ایران ، به خصوص شیراز ، میانه و قائم‌شهر شاهد درگیری های لفظی و مسلحانه، اعتصابات و تحصن‌های مختلف بود (12) وقتی صبح روز برگزاری انتخابات ، در دفتر روزنامه بامداد در تهران و مقابل رستورانی در منطقه عباس‌آباد تهران، دو بمب منفجر شد، در قروه، بهار مهران ، سقز ، بانه ، مریوان و سنندج به دلیل درگیری و اعتصاب غذا انتخابات متوقفش شد، در چندین شهر فارس از جمله اقلید، فیروز‌آباد ، قیر و کازین 46 صندوق رأی گیری به آتش کشیده شد، بازاریان کرمانشاه در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات تحصن کردند و در خلخال اعتراض کنندگان در اعتراض به نحوه برگزاری انتخابات، فرماندار و اعضای انجمن نظارت را به گروگان گرفتند.(13)

علیرغم تمام این مسایل و کاستی‌ها و کمبودها، انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، یکی از آزادترین، و مردمی‌ترین انتخابات در مقایسه با انتخابات گذشته بود و تمامی گروه‌ها و احزاب با تفکرات مذهبی و چپ و راست و القتاطی، آزادانه در آن شرکت کرده و به بیان مواضع و دیدگاه‌های خود پرداختند و تمامی گروه‌ها از شانس برابری برای راهیابی به مجلس برخوردار بودند اما در نهایت، مردم ایران، به پیروی از بیانات حضرت امام با برگزیدن نمایندگان اصلاح، پاسخ خوبی به گروه‌ها و احزاب دادند.(14) نتیجه انتخابات در دور اول ، راهیابی 18 نامزد از تهران و 79 نامزد از شهرستان‌ها بود. در میان 79 نامزد پیروز از شهرستان‌ها ، از حوزه انتخابیه درگز دکتر ابوالفضل قاسمی از حزب ایران و از کرمانشاه ، کریم سنجابی از جبهه ملی به پیروزی دست یافتند در مقابل 95 نفر از جناح مذهبی بودند، ضمن اینکه انتخابات به دور دوم کشیده شد، نتیجه انتخابات نیز مورد اعتراض نیروهای چپ و التقاطی به خصوص سازمان مجاهدین خلق (منافقین) که نتوانسته بود حتی یک نامزد به مجلس بفرستد و تنها در برخی از شهرستان‌ها نامزدهایشان به دور دوم رسیده بودند و لیبرال قرار گرفت.(15) در مرحله دوم که در تاریخ 19/2/59 برگزار شد نامزدهای راه یافته به دور دوم به راقبت پرداختند. این درحالی بود که از برگزاری مرحله اول انتخابات تا مرحله دوم، هم چنان ، تظاهرات ، اعتصابات و درگیری‌های مسلحانه پراکنده ادامه داشت و حتی به دلیل وخامت اوضاع بعضی شهرها مثل سنندج، چابهار ، هشترود، نقده ، فیروز‌آباد ، فارس و چند شهر دیگر باعث شد انتخابات مرحله دوم در این شهرها برگزار نشود.(16)

در بررسی شکایت‌های انتخاباتی ، در برخی حوزه‌ةا مانند کرمانشاه انتخابات باطل شد و در حوزه درگز، با مشخص شدن ارتباط نامزد پیروز با ساواک، وی از راهیابی به مجلس بازماند. کلیت انتخابات در پایان اردیبهشت ماه 59 تأیید شد .(17) در گزارش 3/3/59 روزنامه اطلاعات درباره ترکیب فراکسیون‌های مجلس چنین آمده بود که :«فراکسیون ائتلاف بزرگ، بزرگترین فراکسیون مجلس اول با 85 نماینده متعلق به نیروهای مذهبی، فراکسیون هم نام متعلق به نهضت آزادی از نیروهای لیبرال با حدود 20 نماینده ، فراکسیون دفتر همکاری‌های مردم با رییس جمهور ی متعلق به هواداران رییس جمهور از نیروی لیبرال حدود 33 نماینده و منفردها با داشتن حدود 115 نماینده ترکیب مجلس اول را ایجاد کردند». به طور کلی در 2 مرحله 234 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند و چون تعداد انتخاب شدگان از 180 نفر حد نصاب (دو سوم مجموع نمایندگان که 270 نفر هستند) بیشتر بود، مجلس می‌توانست رسمیت یابد.(18) برگزیدگان ملت پس از برگزاری معارفه با شورای انقلاب، در روز یکشنبه 4 خرداد ماه 59 به حضور حضرت امام (ره) رسیدند و ایشان رهنمودهایی به آنان ارایه کردند.(19)

در اولین اقدام مجلس که در تعامل با رییس جمهور وقت برای تعیین خست وزیر صورت گرفت، حاکی از همراهی منفردها با فراکسیون ائتلاف بزرگ بود و به طور تقریبی 3/2 کل نمایندگان با فراکسیون نیروهای مذهبی همراهی می‌کردند که حاکی از بررسی مطلق نیروهای مذهبی در اولین دوره مجلس شورای اسلامی بود.(20)

منابع :

1.      بشیری ، عباس ، هاشمی رفنسجانی کارنامه و خطارات سال‌های 1357 و 1358 ، انقلاب و پیروزی ، نشر معارف انقلاب تهران ، 1383 ، ص 446

2.      همان ، صص 447-446

3.      خوش‌زاد ، اکبر ، مجلس شورای اسلامی دوره اول ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران 1386، ص 53

4.      روزنامه اطلاعات، مصاحبه با دکتر محمدجواد باهنر و آیت‌آلله محمدرضا مهدوی کنی ، 7/12/1358

5.      خوش‌زاد ، اکبر ، همان ، ص 57

6.      بشیری ، عباس ، همان ، ص 465

7.      خواجه سروی ، غلامرضا ، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران 1382 ، ص 284

8.      روزنامه اطلاعات ، 3/12/58 ، ص 2

9.      روزنماه اطلاعات ، 24/11/1358 ، صص 10 و 8

10.  خواجه سروی ، غلامرضا ، همان ، صص 276-274

11.  خوش‌زاد ، اکبر ، همان ، صص 63-58

12.  وزنامه طالاعات ، 4/12/1358 ، ص 1 و2

13.  خواجه سوری ،‌غلامرضا ، همان  ص 277

14.  روزنامه جمهوری اسلامی ، 18/2/1359 ، ص 1و2

15.  خواجه سوری ، غلامرضا ، همان ، 277

16.  همان ، 278

17.  روزنامه جمهوری اسلامی ، 26/12/1358 ، صص 4و9

18.  روزنامه طالاعات ، 3/3/1359 ، صص 1و2

19.  آشنایی با مجلس شورای اسلامی به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس ، روابط عمومی مجلس ، تهران 1361 ، ص 21

20.  خوش‌زاد ، اکبر ، همان ، ص 278

مرکز اسناد انقلاب اسلامی