آرشیوهای روسیه اطلاعات باارزشی درباره تاریخ ایران دارند

نشست «پژوهش‌های ایرانی در سنت‌پترزبورگ» امروز (22 مردادماه) برپا شد. گودرز رشتیانی، پژوهشگر تاریخ گفت: روسیه را می‌توان سرزمین آرشیو دانست. در گنجینه‌های آن اطلاعات بسیاری از دوره‌های مختلف ایران نیز موجود است که برای پژوهش‌های تاریخی ایران اهمیت بسیاری دارند و باید از آن‌ها بهره گرفت._
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «پژوهش‌های ایرانی در سنت‌پترزبورگ» با سخنرانی گودرز رشتیانی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ مردم قفقاز درباره دیده‌ها و پژوهش‌های ایران در روسیه و محسن جعفری‌مذهب، عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی،‌ سه‌شنبه (22 مردادماه) در ساختمان گنجینه اسناد ملی برگزار شد.

گودرز رشتیانی در این نشست با اشاره به این‌که 15 ماه در پترزبوگ به سر برده،‌ گفت: موضوع پایان‌نامه دکترایم درباره روابط ایران و روسیه از سقوط صفویه تا آغاز قاجار است. به همین منظور و برای دسترسی به اسناد و اطلاعات آرشیوی به‌ویژه آرشیوهای شخصی «ولادیمیر مینورسکی» به این کشور سفر کردم.

این پژوهشگر با بیان این‌که 310 سال از بنیانگذاری شهر سنت‌پترزبورگ می‌گذرد، اظهار کرد: روسیه می‌خواست با ساخت این شهر از ویژگی‌های شرقی جدا شده و خود را به اروپا پیوند بزند. این شهر در سال 1703 میلادی ساخته شد و تا 1917 که انقلاب رخ داد پایتخت روسیه باقی ‌ماند. نام آن نیز ابتدا سنت‌پترزبورگ بود که به پتروگراد تغییر کرد و مدتی نیز لنین‌گراد خوانده ‌شد اما پس از مدتی دوباره به نام نخستین خود یعنی سنت‌پترزبورگ بازگشت.

وی ادامه داد: در این شهر نهری وجود دارد که به نام «گریبایدوف» خوانده می‌شود که در ایران فرد خوش‌نامی در تاریخ نیست اما همین شخص تاثیر بسیار مهمی بر انتقال واژه‌های فارسی به زبان روسی در نمایشنامه‌ها و داستان‌هایی که نوشته، گذاشته است. روسیه را می‌توان سرزمین آرشیو نام نهاد، مرکزهای بسیاری در این کشور وجود دارد، همچنین از نظر تعداد آرشیو حجم اسناد و مدارک چشمگیر است. این آرشیوها با دو سیستم متفاوت فدرال و غیرفدرال سازماندهی شده‌اند.
 
این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: در روسیه 15 آرشیو فدرال وجود دارد که زیر نظر سازمان فدرال روسیه اداره می‌شوند. به جز دو آرشیو به نام‌های «آرشیو دولتی تاریخی روسیه» در سنت‌پترزبورگ و «آرشیو شرق دور روسیه» در «ولادی‌وستوک» دیگر آرشیوها عمدتا در مسکو واقع شده‌اند. برخی از آن‌ها آرشیو تاریخ جدید، اجتماعی ـ سیاسی، دیداری ـ نوشتاری، اقتصادی و نظامی نام دارند. مثلا اسنادی از نهضت جنگل و مسایل اجتماعی و سیاسی ایران در آرشیو اجتماعی ـ سیاسی موجود است.

رشتیانی گفت: «آرشیو اسناد قدیمی روسیه» دربردارنده قدیمی‌ترین اسناد تا قرن 18 میلادی است و همه اسناد مربوط به صفویه و تمامی سفارت‌ها در آن نگهداری می‌شود. «فوند» شماره 77 در این آرشیو که به «اُپیس»هایی تقسیم شده است، دوره‌های مختلف زمانی را دربردارد که در آن یک‌هزار و 500 پرونده موجود است. بیش از 40 هزار سند مربوط به رابطه ایران و روسیه در این آرشیو گردآوری شده که برخی از آن‌ها به زبان فارسی هستند.

این پژوهشگر مردم قفقاز درباره آرشیوهای غیرفدرال نیز بیان کرد: حدود 45 آرشیو غیرفدرال در روسیه وجود دارد که آرشیوهای وابسته به سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها هستند. «آرشیو سیاست خارجی امپراتوری روسیه» و «آرشیو سیاست خارجی روسیه» متعلق به وزارت امور خارجه به‌شمار می‌روند. آرشیو امپراتوری، قدیمی‌ترین اسناد را در خود دارد که پیش از این مجموعه اسنادی از 1866 تا 1902 در کتابی 12 جلدی در تفلیس درباره دستاوردهای کمیسیون‌های باستانشناسی منتشر شده است. «آرشیو سیاست خارجی روسیه» نیز اسناد مربوط به دوره شوروی تا سال 2005 را در بردارد.

وی ادامه داد: در هر شهر که پنج‌هزار نفر جمعیت داشته باشد نیز آرشیوی در شهرداری وجود دارد که به‌طور مثال آرشیو شهرداری سنت‌پترزبورگ،‌ مهم‌ترین فعالیت‌های شهر را حفظ و نگهداری می‌کند و می‌توان از میان اطلاعات آن افرادی که از ایران به آن‌جا رفته‌اند، جست‌وجو کرد و درباره آن‌ها آگاهی به دست آورد. برخلاف رویه آرشیو در ایران که سرنوشت غم‌انگیزی دارد، روسیه با این‌که تحولات بسیاری مانند چند انقلاب، دو جنگ جهانی و ویرانی‌های بسیار به‌خود دیده،‌ به اعتراف پژوهشگران روسی، هیچ سند مهمی از بین نرفته است. به‌طور مثال قرارداد گنجه در 1735 یا قراردادهای ترکمنچای و گلستان در این آرشیوها موجود است اما در ایران چیزی از آن‌ها باقی نمانده است.

رشتیانی با اشاره به آرشیوهایی که در آن‌ها پژوهش انجام داده، گفت: دانشکده شرق‌شناسی سنت‌پترزبورگ، آرشیو دریانوردی روسیه در پترزبورگ، آرشیو دولتی تاریخی روسیه، آرشیو روابط خارجی روسیه، کتابخانه ملی روسیه (سالیتکوف ـ شچدرین) و انستیتو نسخه‌های خطی آکادمی علوم پترزبورگ آرشیوهایی است که در آن‌ها به دنبال اسناد مربوط به ایران و روابطه با روسیه پرداختم.

این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: 60 سند فارسی در دانشکده شرق‌شناسی پترزبورگ وجود دارد. در آرشیو دریانوردی تمام فعالیت‌های نظامی و بخشی تجاری در دریای خزر،‌ همچنین فعالیت‌های «جان التون» در دوره افشاریه اطلاعات مهمی  دارد که در این آرشیو موجود است. این آرشیو وابسته به وزارت دفاع و وضعیتی امنیتی دارد که امکان دسترسی به اسناد قرن‌های 17، 18 و 19 آسان اما دوره‌های پس از آن دشوار است. در آرشیو دولتی تاریخی روسیه، اطلاعاتی از قرن 18 و 19 تا انقلاب 1917 وجود دارد.

وی توضیح داد: در کتابخانه ملی روسیه، 14 هزار سند فارسی نگهداری می‌شود و هر فرد خارجی می‌تواند با ارایه پاسپورت یک‌سال در آن عضو شود. در انستیتو نسخه‌های خطی آکادمی علوم سنت‌پترزبورگ،‌ 10 هزار نسخه خطی عربی و چهارهزار نسخه فارسی وجود دارد. به‌طور مثال نامه فتحعلی‌شاه و نامه عباس‌میرزا برای قتل گریبایدوف، همچنین رونوشت 40 فرمان شاهان صفوی نیز در این مکان موجود است. یکی از کارهای مهمی که در روسیه انجام می‌شود این است که از چهره‌های شاخص خواسته‌اند تا در اواخر عمر یا پس از مرگ، تمامی اسناد خود را به یکی از آرشیوهای مرتبط تحویل بدهند تا آن‌ها را در بخشی به نام همان شخصیت نگهداری کنند که امیدوارم این مساله در ایران نیز اجرایی شود.
 

رشتیانی با اشاره به شخصیت «ولادیمیر مینورسکی» بیان کرد: آرشیو مینورسکی از مهم‌ترین آرشیوها درباره ایران است. وی پنج فوریه 1877 در «کراچوا» متولد شد، در 1902 به ایران آمد و پژوهشی درباره فرقه اهل حق انجام داد که جایزه‌ای نیز دریافت کرد. از سال 1912 تا 1914 به دلیل اختلافات مرزی ایران و عثمانی مامور در کمیسیون تعیین مرزهای این دو کشور از آرارات تا خرمشهر شد و بیش از صدها دفترچه خاطرات از وی به جای مانده است.

این پژوهشگر ادامه داد: فهرست کلی گنجینه پژوهشی «ولادیمیر مینورسکی» 6 اُپیس دارد که آثار علمی با 828 سند و پرونده از 1902 تا 1963، اسناد شخصی،‌ خانوادگی و شغلی از 1887 تا 1977 با 569 سند و پرونده، اُپیس شماره سه درباره مکاتبات (1871-1966)، 2455 سند و پرونده، شماره چهار دربردارنده آثار علمی دیگران در بین سال‌های 1854 تا 1964 با 243 سند و پرونده، عکس‌ها بین سال‌های 1888 تا 1963 در 110 پرونده و قطعه عکس و اُپیس 6 باعنوان کلکسیون اسناد و بریده‌های نشریات (1829-1966)، 143 سند را شامل می‌شود.

رشتیانی در پایان سخنانش با بیان جزییاتی از اُپیس‌های مختلف آرشیو مینورسکی گفت: در میان این آثار اطلاعات بسیار مهم و باارزشی در دوره‌های مختلف حضور این شخصیت در ایران وجود دارد. نامه‌ها و عکس‌هایی که از وی و اندیشمندان ایرانی مانند عارف قزوینی، سعید نفیسی، استاد معین، منوچهر ستوده، احسان یارشاطر، رشید یاسمی، فریدون آدمیت، غلامرضا مصایب و بسیاری دیگر در این آرشیو وجود دارد که‌ می‌تواند نقش بسیار مهمی در پژوهش‌ها و گسترش دانش در حوزه‌های مرتبط به‌ویژه ایرانشناسی داشته باشد.
محسن جعفری‌مذهب نیز در این نشست با اشاره به چهارصدمین سالگرد تاسیس خاندان «رومانوف» در روسیه گفت: این دوره معاصر با حکومت صفویه در ایران بر سر کار آمد، پتر اول که یک‌صد سال پس از آغاز حکومت رومانوف‌ها امپراتور شد، تلاش کرد تا پایتختی اروپایی و نه آسیایی برای روسیه بسازد و به همین منظور سنت‌پترزبورگ را بنا نهاد.

عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی افزود: گودرز رشتیانی که برای فرصت مطالعاتی دوره دکترا به روسیه سفر کرده بود تا روابط ایران و روسیه از دوره صفویه و پس از آن را بررسی کند، اطلاعات ارزشمندی از اسناد میراث ایرانی در روسیه به دست می‌دهد. این که چگونه می‌توان به این اسناد دسترسی پیدا کرد و موانع و مشکلات آن کدام است و چطور می‌توان این دسترسی را تسهیل کرد. رشتیانی فارغ‌التحصیل رشته تاریخ از دانشگاه تهران و دبیر آموزش و پرورش است.

نشست «پژوهش‌های ایرانی در سنت‌پترزبورگ» با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.