03 اردیبهشت 1400
فاتح تهران؛ راوی تاریخ بختیاری
سردار اسعد بختیاری را با ماجرای غرورآمیز فتح تهران می‌شناسیم. روزی که نیروهای مجاهد و آزادیخواه بختیاری و گیلانی وارد پایتخت شدند تا آتش استبداد را که محمدعلی‌شاه برافروخته بود، خاموش کنند و فصلی نو در تاریخ این دیار کهن بگشایند.
از ماجرای فتح تهران و جانفشانی‌های مجاهدان آن و نقش برجسته سردار اسعد در این پیروزی بزرگ سخن‌ها گفته و کتاب‌ها نوشته شده است. بهتر آن دیدیم که در سالروز درگذشت این سردار بزرگ بختیاری به جای تکرار حرف‌های گفته شده درباره فتح تهران و جایگاه سردار در این میدان به بررسی یکی از مهمترین تالیفات وی و همچنین دیدگاه هم‌عصران سردار اسعد درباره او بپردازیم.
تاریخ بختیاری به روایت سردار بختیاری
یکی از معروف‌ترین و مهمترین آثاری که با همت و توجه سردار اسعد گردآوری و منتشر شد، کتاب «تاریخ بختیاری» است. علی‌قلی خان در میان امور علمی و فرهنگی دلبستگی شدید به تاریخ داشت. تاریخ‌دوستی وی باعث شد که درباره تاریخ ایران و اقوام آن به مطالعه و تحقیق بپردازد. علامه قزوینی درباره علاقه سردار اسعد به تاریخ می‌نویسد: «من آن مرحوم را خوب می‌شناسم و در تمام مدت اقامت او در پاریس هفته‌ای دو سه مرتبه او را می‌دیدم و غالبا صحبت ما از تاریخ بود، زیرا که او به تاریخ بسیار علاقه داشت.»
علاقه سردار اسعد به تاریخ و تاریخ‌نگاری از این‌جا معلوم می‌شود که در میان کتاب‌هایی که به وسیله خود او یا تشویق و حمایت وی ترجمه و تالیف شدند، چندین اثر تاریخی همچون «تاج‌گذاری شاه‌سلیمان صفوی»، «سفرنامه شرلی»، «سرگذشت کوروش کبیر»، «کتاب آبی»، «تاریخ حمیدی» و به‌ویژه «خلاصه‌الاعصار فی تاریخ‌البختیار» به چشم می‌خورد. در این میان اما تاریخ بختیاری بر دیگر آثار وی برتری ویژه‌ای دارد.
کتابی که تصویرگر آداب و رسوم بختیاری‌هاست
در این کتاب نه تنها به وقایع و مسایل تاریخی بلکه به مسایل و موضوعات دیگری همچون موضوعات جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی پرداخته شده است. برای مثال مسایلی چون اصل و نسب بختیاری، زبان، آداب و رسوم، اخلاقیات، مشاغل و معیشت آنها و همچنین کوه‌ها، رودخانه‌ها و آثار باستانی و منطقه زندگی بختیاری شرح داده شده است.
از دیگر ویژگی‌های کتاب «تاریخ بختیاری» این است که در آن علاوه بر استفاده از نظرات دیگر نویسندگان، از نوشته‌ها و سفرنامه‌های بیگانگانی که به ایران مسافرت کرده‌اند نیز بهره برده است. صفحات بسیاری از کتاب به سفرنامه‌های «لایارد» انگلیسی و «بارون دوبد» روسی اختصاص داده شده است. همچنین از نوشته‌های ابن‌بطوطه، هوتم شیندلر، لرد کرزن، سرجان ملکم و ادوارد استاک استفاده شده و مطالب و نوشته‌های آنان به‌طور مجزا و بدون دخل و تصرف چاپ شده‌اند.
بهره‌گیری از مورخان و نویسندگان چیره‌دست قاجری در کتاب اسعد
بهره‌گیری از اندیشه و قلم قوی نویسندگان و مترجمان چیره‌دست اواخر دوره قاجار نیز از خصیصه‌های مهم کتاب است. سردار اسعد، نویسندگان صاحب اثری چون میرزا عبدالحسین‌خان ملک‌المورخین، سلطان محمد بن اسدالسلطنه نائینی، عبدالرحیم خان کاشانی و محمد صادق صاحب نسق قمی و مترجمان برجسته‌ای همچون یوسف مسیحی چهارمحالی، علیرضا بن محمد حسین بن کیخسرو بن فتحعلی‌شاه قاجار، علامه قزوینی و ابولحسن خان سرتیپ گرانمایه را در یک جا گرد آورد و از دانش آنها برای جمع‌آوری و تدوین کتاب خود بهره برد. بازبینی همه نوشته‌ها و ترجمه‌های دیگران توسط سردار اسعد از دیگر امتیازات این کتاب است. سردار که درباره مسایل تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی ایل بختیاری اطلاعات وسیعی داشت ایرادهای آنها را اصلاح و رفع می‌کرد.
در این کتاب از اسناد، فرمان‌ها و حکم‌های سلطنتی، نامه‌ها، تلگراف‌ها و سایر مستندات تاریخی استفاده شده است. ارائه فرمان نادرشاه به علی صالح‌خان بختیاری، فرمان شاه اسماعیل سوم صفوی به صالح‌خان و فرمان کریم‌خان به ابدال خان بختیاری و ارائه اعلامیه‌ها و تلگراف‌ها در مبحث بختیاری‌ها و مشروطه حاکی از توجه نویسندگان و گردآورندگان کتاب به اسناد و مدارک تاریخی است.
هم‌عصران سردار اسعد درباره او چه می‌گویند؟
سردار اسعد در بین خوانین بختیاری، امتیازات ویژه‌ای داشت. در تاریخ‌های بختیاری که شرح اختلافات و درگیری‌های داخلی را نوشته‌اند، به ندرت از او در دسته‌بندی‌های خانوادگی یاد شده است. سردار اسعد را می‌توان محور اتحاد در ایل بختیاری دانست.
در این‌باره، سردار ظفر در کتاب خود با عنوان «یادداشت‌ها و خاطرات خسروخان سردار ظفر» می‌نویسد: «حاج علی‌قلی‌خان، هیچ‌وقت مایل به جنگ نبود... خاصه، جنگ مابین بنی‌اعمام و برادران. وی در امور سیاسی نیز فردی توانا بود. او این امتیاز را، با حضور گسترده‌اش در دستگاه دولتی، از زمان ناصرالدین شاه کسب کرده بود.»
آثار مربوط به رجال معاصر، از سردار اسعد سیمای مثبت و روشنی را به تصویر می‌کشند. برای مثال قزوینی او را دارای اخلاق حسنه دانسته است و درباره وی می‌گوید: «علاقه به علم و دانش و مطالعهً کتب داخلی و خارجی، بخصوص مطالعه آثار مربوط به تاریخ، از ویژگی‌های اوست.»
قزوینی در این باره، اشاره به تالیف تاریخ بختیاری به‌دستور او و ترجمه کتاب‌های زیادی از زبان‌های خارجه به زبان فارسی دارد. از آن جمله سفرنامه شرلی تاورنیه و نیز مجلات و کتاب آبی انگلیسی را می‌توان نام برد.
مهدی ملک‌زاده درکتاب «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» درباره شخصیت سردار اسعد چنین می‌نویسد: «حاج علی‌قلی‌خان سردار اسعد، که از خوانین روشنفکر بختیاری بود، دبستانی برای فرزندان ایل تاسیس کرد و معلمانی از تهران برای تدریس اجیر کرد و نظامت آن مدرسه را به شیخ‌علی ناظم، که از مردان روشنفکر زمان خود بود، سپرد. به دستور او تعدادی از دانش‌آموزان این مدرسه، به خارج اعزام شدند.»
عبدالهادی حائری مولف «تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق» از سردار اسعد به‌عنوان فئودال پشتیبان بیگانه یاد می‌کند. احمد کسروی نیز، او را مردی دانش‌دوست و آگاه دل نامیده است و یحیی دولت‌آبادی نام او را جزو اولین مجلسی که از افراد علم‌دوست، در رجب ۱۳۱۵ ه. ق تشکیل شده است می‌آورد.
ایبنا