02 اردیبهشت 1400
نقش گم شده سقاخانه های تهران
از سالیان دراز در سراسر ایران اماکنی در کوی و برزن با نام سقاخانه دیده می‌شود که در وهله اول برای نوشیدن آب و در ادامه محلی برای ذکر و دعا مردم تلقی شد.
هدف کلی از طرح موضوع بررسی سقاخانه ها همانا توجه کردن و ارزش نهادن به گوشه‌هایی کارآمد از فرهنگ کشور است که متاسفانه در شرف نابودی قرار گرفته‌اند.
سقاخانه را می‌توان پدیده‌ای اجتماعی - مذهبی، با قدمتی دیرینه نامید که در آن آب، این مایع حیات‌بخش، به رایگان در اختیار رهگذران تشنه قرار می‌گیرد. اما در پس این تعریف ساده و کوتاه، فرهنگی کهن و ارزشمند نهفته است، سقاخانه‌ها در نظر مسلمانان و به خصوص اهل تشیع، همواره از جایگاهی مکرم و حرمتی خاص برخوردار بوده است.
جلوه‌های گوناگونی از این ساختارهای مذهبی و خدماتی شهری را کم و بیش در اکثر شهرهای اسلامی می‌توان مشاهده کرد. با این حال، به دلایلی نامعلوم در آثار متقدمان و کتب تاریخی کمتر ذکر و وصفی از این بناها آمده است و اگر هم گه‌گاه اشاراتی به آنها شده، این اشارات آنقدر مختصر و گنگ است که به آسانی نمیتوان در این زمینه به دریافتی کامل رسید.
اولین موضوعی که در بررسی پدیده سقاخانه با آن برخورد می‌شود، مساله آب است. باید توجه داشت آب سقاخانه‌ها در نظر مریدان آن یک آب معمولی نیست، بلکه مایعی است مقدس و شفای دردهای جسمانی و آرام بخش روح‌های پریشان. این آب نشان از ایمان دارد، از ایثار، از فداکاری و محبت و بالاخره نشان از شهادت دارد.
سقایت و سقایی (عربی - فارسی) در اصل واژگانی عربی هستند که در فرهنگ فارسی به معنای آب نوشانیدن و دادن و فروختن آب استفاده می‌شوند. در دین اسلام سقایت و سقایی واجد چنان ارزش والایی بوده که حتی در قرآن کریم خداوند از این کار یاد کرده است.
همچنین سقایی کردن به عنوان یکی از مشاغل اجتماعی مهم در جوامع گذشته مطرح بوده است. در فرهنگ عامیانه ایرانی آداب و رسوم سقایی در واقع به صورت نمادی از واقعه کربلا و شهادت امام سوم شیعیان و برادر بزرگوارشان حضرت ابوالفضل(ع) درآمده است.
سقاخانه در معماری سنتی ایرانی، به فضاهای کوچکی در معابر عمومی اطلاق می‌شد که اهالی و کسبه برای آب دادن به رهگذران تشنه درست می‌کردند، سقاخانه معمولاً ظروف سنگی بزرگی بودند که آب آشامیدنی در آنها ریخته می‌شد و پیاله‌هایی با زنجیر به آنها بسته می‌شد.
سقاخانه‌ها در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشتند و بانیان آنها بیشتر به منظور ثواب بردن، اقدام به ساخت و نگهداری آنها می‌کردند. برخی سقاخانه‌ها دائمی بودند و برخی دیگر در زمان‌های خاص به ویژه به هنگام عزاداری محرم برپا می‌شدند. برای آگاهی دادن به رهگذران در شب، شمع‌هایی در اطراف سقاخانه تعبیه و روشن می‌شد که بعدها جنبه‌ای مذهبی پیدا کرد و کسانی که نذر و نیازی داشتند هر شب جمعه، شمع‌هایی را در سقاخانه‌ها روشن می‌کردند.
در تهران، سقاخانه‌های بزرگتری ساخته شد و در آنها شمایل بزرگان مذهبی مانند حضرت عباس(ع) برادر امام حسین(ع) و حضرت علی اکبر(ع) منقوش شد، در گذشته یکی از خدمات سقاخانه‌ها این بود که نذری‌های مردم توسط خادمان سقاخانه نگهداری می‌شد.
در شهر تهران بیش از ۲۹۰ سقاخانه وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
سقاخانه نوروزخان
این سقاخانه در خیابان پانزده خرداد شرقی، جنب بازار آهنگران واقع شده و در گذشته نه چندان دور از معروف‌ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رفت. سرتاسر گذر این سقاخانه طاق‌بندی شده بود و شمایل بزرگان دینی و مذهبی، علم، بیرق و علامت سیاه را به آن می‌آویختند.
زورخانه‌ای به همین نام در کنار این سقاخانه وجود داشت که از زورخانه‌های معروف و نامی شهر به شمار می‌رفت و دالان ورودی آن از زیر سقاخانه نوروزخان می‌گذشت. متاسفانه امروزه این سقاخانه از رونق افتاده و چندان مورد توجه نیست.
سقاخانه عزیز محمد
این سقاخانه از موقوفات شخصی به نام عزیز محمد (که بانی آن نیز به شمار می‌آید) است. بنای سقاخانه دارای آب انبار قدیمی و حوضچه آب و شیر و پاشیر است. در این سقاخانه جایگاهی خاص برای روشن کردن شمع تعبیه شده است.
در زیر شیر آب، سنگی با سطح صاف بر سینه دیوار نصب و بر آن حک شده است: «الاحقر- حاج عباس فرزند محمد به عنوان یادگار در آب و پاسنگ و لوله کشی ... » بقیه جمله بر اثر گذشت زمان از بین رفته است. سقاخانه عزیز محمددر خیابان وحدت اسلامی ( شاهپور سابق ) خیابان مهدی خانی قرار دارد.
سقاخانه کل عباسعلی
این سقاخانه در خیابان وحدت اسلامی قرار دارد و قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. سقاخانه کل عباسعلی در شهریور ماه ۱۳۱۱ شمسی مرمت و بازسازی شد. در سال‌های اخیر نیز از طرف کسبه محلی برخی از نقاط تخریب شده آن مورد بازسازی قرار گرفت.
سقاخانه آینه
این سقاخانه در خیابان ظهیرالاسلام واقع است. در تزئینات این سقاخانه آینه‌کاری بسیار به کار رفته و همین موجب نامگذاری سقاخانه شده است. این سقاخانه توسط حاج میرآخور در سال ۱۳۰۴هـ.ق بنا شد و یکی از پر زرق‌و‌برق‌ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رود.
سقاخانه گذر قلی
گذر قلی در امتداد بازارچه پاچنار قرار داره و شامل چند دهانه مغازه و چند طاقیه که به بازارچه معیر میرسه و بعد از گذر از کوچه بن‌بست عریض و طویلی که چند دهانه مغازه باز و بسته و متروک در اون وجود داره به بازارچه قوام الدوله و میدان دروازه قزوین (شاهپور) متصل و به بازار غربی شهر منتهی می‌شود.
این سقاخانه در سال ۱۳۷۹، توسط سازمان میراث فرهنگی و با همکاری شهرداری منطقه ۱۲ بازسازی و مرمت شده و «آب انبار فزرن آقا» هم که در بین گذر قلی و گذر مستوفی وجود داشت، تخریب شده است.
سقاخانه گذر قلی مربوط به دوره قاجاره و در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۶۹۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
سقاخانه دباغ‌ها
سقاخانه دباغ‌ها، در بازار مولوی قرار گرفته است. شیر آبی تنها درون فضایی ساده، پذیرایی مریدان آن است. قفل‌ها و دخیل‌های بسته شده به پنجره فلزی این مکان کوچک و محقر، نشان از توسل و اعتماد به حاجت روایی این سقاخانه در نزد مردم دارد.
برخی دیگر از سقاخانه‌های تهران: سقاخانه شیخ هادی در خیابان شیخ هادی، سقاخانه حضرت ابوالفضل(ع) در خیابان ناصرخسرو و ...
تخریب سقاخانه‌ها؛ هویت فرهنگی و پیشینه میراثی تهران
در تهران تعداد کامل سقاخانه‌ها ثبت نشده و آمار دقیقی از تعداد آنها در دست نیست، پیگیری خبرنگاران برای دریافت آماری از تعداد سقاخانه‌های موقوفی از اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران نیز تا به حال نتیجه‌ای در بر نداشته است.
احمد حکیمی‌پور رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران در این خصوص گفت: به عنوان عضو شورای شهر از ابتدای حضور در شورا و فعالیت کمیته میراث فرهنگی به دنبال آمار دقیقی از سقاخانه‌های موجود در تهران بودم ولی نتوانستم آماری کسب کنم.
وی ادامه داد: این خلا موجب می‌شود که چنانچه این بناهای تاریخی که هویت فرهنگی و پیشینه میراثی تهران هستند، تخریب شود کسی در جریان قرار نگیرد.
در این میان روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران نیز آمار دقیقی از تعداد سقاخانه‌ها در شهر تهران ندارد و از هشت سقاخانه ذکر شده یعنی سقاخانه‌های نوروزخان در خیابان ۱۵ خردادماه، عزیز محمد و کل عباسعلی در خیابان وحدت اسلامی، آینه در خیابان ظهیرالاسلام، دباغ‌ها در بازار مولوی، گذرقلی در امتداد بازارچه پاچنار، شیخ هادی در خیابان شیخ هادی و حضرت ابوالفضل در خیابان ناصر خسرو به عنوان سقاخانه‌های واجد ارزش تاریخی یاد می‌کند.
نبود آمار دقیق از تعداد سقاخانه ها شاید نشانی از فراموش شدن آنها باشد؛ مکان‌هایی که روزی هویت مذهبی شهر تهران با نمایان می‌کردند.
احمد حکیمی‌پور رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران همچنین بر ضرورت حفظ سقاخانه‌ها در شهر تهران تاکید دارد و می‌گوید: اغلب سقاخانه‌ها در شهر تهران وقف عام هستند و متولی سقاخانه‌های وقفی قطعا اوقاف است
رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران گفت: شهرداری تهران و خصوصا سازمان زیباسازی شهر تهران نیز در برابر سقاخانه‌ها به عنوان یک المان شهری وظایفی دارند ولی اصولا متولی سقاخانه‌ها، نیستند.
حکیمی‌پور افزود: کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران برای حفظ سقاخانه‌ها در تهران و جلوگیری از دزدی کاشی‌ها و تخریب آن به عنوان یک سازمان فرانهادی و سیاستگذار و مردم نهاد محسوب می‌شود که می‌تواند مشارکت همه نهاد را جلب کند و از دستگاه‌ها در برابر مسائل مربوط به شهر بازخواست کند.
وی اظهار کرد: قطعا سقاخانه‌ها به عنوان یک سنت دیرینه و حسنه گذشتگان که غالبا همراه با طراحی زیبا و المان‌های شاخص از نظر معماری هستند، امروز نیازمند حفاظت و نگهداری است و شورای شهر و کمیته میراث فرهنگی نیز در این باره ورود داشته است.
رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران خاطرنشان کرد: در چند سال اخیر شهرداری در مناطق دارای بافت تاریخی از جمله مناطق ۱۲ و ۱۱ تعدادی از سقاخانه‌های تاریخی تهران را مرمت کرده است.
حکیمی‌پور یادآور شد: شهرداری تهران در سال های اخیر نسبت به ایجاد تعدادی سقاخانه در شهر اقدام کرده و کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران به عنوان یکی از وظایف خود موضوع سقاخانه ها را رصد می کند.
وی با بیان اینکه سقاخانه‌ها به عنوان بخشی از فرهنگ تهران در سال‌های اخیر مورد غفلت واقع شده‌اند، خاطرنشان کرد: سقاخانه‌ها در گذشته و با نبود آب شرب سالم برای همگان ساخته می‌شد تا عابران و رهگذران تشنه لب سیرآب شوند؛ اما پس از ورود آب شرب و لوله‌کشی شهر تهران و پیشرفت تکنولوژی کم کم این فرهنگ قدیمی و دیرینه پایتخت منسوخ شد.
رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای اسلامی شهر تهران گفت: امروز جز معدود سقاخانه‌های قدیمی شهر، سقاخانه جدیدی ایجاد نمی‌شود و جای سقاخانه‌ها را آب سردکن‌ها با کارکردی دیگر گرفته‌اند.
عضو شورای شهر تهران یادآور شد: باید شورای فرهنگ عمومی استان تهران و شورای شهر با همکاری سایر نهادها بر این موضوع تمرکز کرده و با ایجاد سقاخانه‌های جدید، هویت گذشتگان را احیا کنند.
در اینجا به برخی از سقاخانه‌ها معروف کشور نیز اشاره می‌کنیم:
سقاخانه‌های حرم رضوی در مشهد
سقاخانه ایوان طلا
سقاخانه ایوان طلا بین راهروی دارالسیاده و ایوان طلا بوده؛ همان جایی که سنگاب خوارزمشاهی نصب بوده است، از این رو می‌توان گفت قدیمی‌ترین سقاخانه حرم محسوب می‌شده است.
سقاخانه میان عمارت
سقاخانه میان عمارت که هیچ نامی در منابع نداشته و فقط در اسناد با این نام شناخته شده است، آنجا که تعمیرات گنبد و مواجب پرداختن به کارکنان آستان قدس رضوی خبر می‌دهد. به هر حال معلوم نیست این سقاخانه در کدام قسمت حرم و تا کی پابرجا بوده، اما تا سال ۱۳۳۱ نام سقاخانه میان عمارت در اسناد هست.
سقاخانه صحن نو
موتمن‌السلطنه یا مستشار الملک، بانی سقاخانه‌ای در وسط صحن نو (آزادی) بوده که ابعاد و اندازه آن تا اندازه‌ای شبیه سقاخانه نادری بوده است، ظاهرا در دوره پهلوی و در زمان نیابت تولیت محمد ولی اسدی به سال ۱۳۰۷ این سقاخانه خراب و به جای آن حوض بزرگی در وسط صحن ساخته شده که سنگاب سقاخانه هم در وسط حوض قرار داشته است.
ظاهرا شغل سقایی فقط مختص به سقاخانه‌ها نبوده و در قسمت‌های دیگر سقایانی حضور داشته و وظایفی را انجام داده و بابت آن حقوق دریافت می‌کردند، چنانچه در اسناد کارخانه زواری، کشیک‌خانه و قهوه‌خانه مبارکه نیز حضور سقایان قابل لمس است، سقایانی که غیر از آب دادن وظایف دیگری مانند کر بستن، نظافت حوض صحن عتیق و انجام خدمات در مراسم تعزیه‌خوانی را عهده‌دار بودند.
سقاخانه‌های اصفهان
سقاخانه صفوی
سقاخانه صفوی از آثار گران‌بهای دوره صفوی در کوچه هارونیه، چند ماه پیش در جریان احیای میدان امام علی(ع) تخریب شده است.
سقاخانه دردشت
سقاخانه «دردشت» اصفهان در بازار دردشت از نمونه‌های عالی کاشیکاری اسلامی است که نقوشی از واقعه کربلا و اشعاری در مدح ابوالفضل(ع) دارد.
سقاخانه مسجد سید
سقاخانه «مسجد سید» و نیز سقاخانه «سر در مقبره علامه مجلسی» نیز از نمونه‌های بدیع و بی‌نظیر سقاخانه‌های اصفهان است.
سقاخانه عزیزالله
یکی از قدیمی‌ترین این آثار که تنها سنگاب‌هایش برجا مانده، سقاخانه «عزیزالله» در میان چهارسوق بازار روبه‌روی ورودی مسجد جامع اصفهان است.
سنگاب‌های این اثر بدیع اسلامی در دوره شاه سلیمان صفوی توسط فرد خیری به نام عزیزالله نصب شده است که اکنون سنگاب‌ها به ضلع شرقی مسجد جامع (شبستان عمر) منتقل شده و بدون محافظت خاصی در زیر آفتاب و باران در معرض نابودی قرار دارد.
متن کتیبه این سنگاب به خط نستعلیق برجسته از این قرار است:
نظام داد عزیز این بنای عالی را به عهد خسرو اقلیم دین سلیمان شاه
ز بهر خیر تراشید سنگ آب زلال که بر یزید توان کرد لعن خاطرخواه
رقم زد از پی تاریخ خامه مسعود سبیل باد سقاخانه عزیزالله
سقاخانه طوقچی و آقامیرزا روضاتی
سقاخانه «طوقچی» در جنوب شرقی محله طوقچی و سقاخانه «آقا میرزا روضاتی» در خیابان طالقانی امروزی اصفهان نیز از زیباترین سقاخانه‌ها است که اشعار محتشم کاشانی و کاشیکاری‌های بی‌نظیری دارد.
سقاخانه‌های محله «جوباره»
سقاخانه‌های محله «جوباره» با وجود یهودی‌نشین بودن این منطقه در گذشته نشان دیگری از عشق سایر ادیان ساکن در اصفهان به اباعبدالله دارد.
سقاخانه «پنجشنبه دین» روبه‌روی سردر مسجد جورجیر در خیابان حکیم و سقاخانه مسجد حکیم و نیز سقاخانه «مدرسه چهارباغ» و سقاخانه «مسجد عتیق» نمونه‌های دیگری از نبوغ اصفهانی‌ها در ساخت سقاخانه‌هاست.
سقاخانه‌های حاج‌آقا شجاع، درب کوشک، بیدآباد، حاج‌محمدجعفر و قصردشت به همراه سقاخانه‌های گرگ یراق، حاج علی، آقا نور و سقاخانه ترک‌ها در کنار سقاخانه تاج‌الدین و نیز مسجد ذکرالله و سقاخانه مسجد لنبان از دیگر سقاخانه‌های مهم و قدیمی شهر اصفهان است.
سقاخانه‌های تبریز
سقاخانه اهراب
مربوط به سده‌های متاخر دوران تاریخی پس از اسلام ـ دوره قاجار است و در تبریز، جاده اهراب، سقاخانه اهراب واقع شده و این اثر ششم اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۵۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ایکنا، شبستان