اینترنت و تاریخ

عبدالله فرهی – عضو هیئت علمی گروه تاریخ اسلام دانشگاه مذاهب اسلامی

دورانی را که ما در آن به‌سر می‌بریم عصر انفجار اطلاعات نامیده‌اند. لازم نیست که در این دوران شما به سراغ اطلاعات بروید بلکه انبوه پرحجمی از اطاعات خود به سراغ شما خواهد آمد. فقط کافی است که به شبکه‌های رایانه‌ای متصل شوید. این تکنولوژی جدید کاربران را به استفاده از حجم گسترده منابع اطلاعاتی موجود در حافظه‌های دیجیتالی دعوت می‌کند. اما این استفاده،‌ با وجود مزایای فراوان، مشکلات فراوانی نیز ایجاد کرده است و مسلماً‌ این تکنولوژی به شدت درحال رشد روش‌های تحقیقاتی جدیدی را می‌طلبد که با روش تحقیق سنتی متفاوت است و نویسنده، در ضمن بیان فواید شبکه‌های الکترونیکی برای پژوهشگر تاریخ و بلکه علوم انسانی، به برخی مشکلات و ارائة راه‌حل برای آن مشکلات و ارائة چشم‌اندازهایی رو به آینده برای محقق می‌پردازد. البته بدون اینکه پاسخ جزمی و قاطعی به این موانع و مشکلات اینترنتی بدهد و بدون اینکه دسته‌بندی و فرم خاصی را پیشنهاد داده و در جهت معرفی ساختار جدید و تعامل مورخ با این شبکه‌های رایانه‌ای به گونه‌ای مدون و منسجم این مشکلات و چشم‌اندازهای پیش‌روی مورخ را ترسیم کند. نویسنده خود را وابسته به نسل قدیمی و سنتی می‌داند و سعی در ایجاد تفاهم بین دو قشر سنتی و مدرن دارد.«هدف اصلی نویسنده»:‌ قرار دادن این تکنولوژی انقلابی جدید در محک تجربه و پایه‌گذاری ملاک‌های مشخص و دقیقی برای نقد این تکنولوژی است، تا بدین وسیله میان «سنت‌ و شیوه تحقیق گذشته» و اختراعات و نوآوری‌های جدید نوعی سازگاری ایجاد کند و بدین جهت سعی در بررسی مسائل و مشکلات ناشی از جهش سریع این تکنولوژی که به مراتب بالاتر از یک انقلاب تکنولوژیک است دارد. او در این نوشتار بیشتر به دنبال «طرح مسئله» (problem) در ذهن مخاطب است، تا بدین وسیله ذهن مخاطب را جهت پرسشگری و پاسخگویی به سؤالات (questions) پیش روی کاربر رایانه‌ای برانگیزد. البته مسائلی که مطرح می‌کند تقریباً مشکلی برای تمام رشته‌های علوم انسانی و بلکه می‌توان گفت، هر کاربر اینترنتی دارای روح نقادی و پژوهشگر است و بدین جهت نیاز به کتاب‌هایی که به نحوی جامع‌تر و مانع‌تر به این مباحث پرداخته و به گونه‌ای تخصصی‌تر این مسائل را مطرح کنند، وجود دارد. در این‌جا ما سعی می‌کنیم به گونه‌ای مرتب و مدون به برخی از نکات مورد اشاره نویسنده اشاره کنیم تا بلکه خواننده با دیدی بهتر و عمیق‌تر به این کتاب نگریسته و زمینة توجه خواننده به‌خصوص پژوهشگر تاریخ به این تکنولوژی به شدت در حال رشد و نحوة تعامل سازنده با آن جلب شود. قدیمی‌ترین زمینه‌های مداخله تکنولوژی جهت بهره‌وری‌های رایانه‌ای در تاریخ، بشیتر منحصر در دو حوزه می‌باشد: ۱ـ مطالعات آماری در تحقیقات تاریخی ۲ـ تجزیه و تحلیل داده‌های ادبی و زبان‌شناسی مربوط به علوم تاریخی. ولی از سال ۱۹۹۰ به بعد با گسترش فوق‌العادة اینترنت در ابعاد مختلف دانش ـ از جمله با ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی ـ این حضور، تقریباً‌ در تمامی شاخه‌ها شمولیت عام یافته است. در سال ۱۹۹۵ طرح اولیه ایجاد مجله الکترونیکی تاریخی داده شد و به ایجاد یک «کتابخانه الکترونیکی متون تاریخی» انجامید. این‌گونه اقدامات چشم‌اندازهای وسیع و جدیدی را پیش‌روی محقق تاریخ گشود که پیش از آن چنین امکانی برای وی وجود نداشت. برخی از فواید پایگاه‌های الکترونیکی و ارتباطات رایانه‌ای برای تاریخ‌نگاران که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده بدین شرح است: 

۱ـ آشنایی با ادبیات و سابقة پژوهش‌های انجام شده در زمینة مورد نظر محقق تاریخ. ۲ـ امکان مبادله تجربیات تاریخ‌نگاران و گفت‌و گوی مستقیم آنان با همدیگر ۳ـ آسانی، قابل دسترس بودن و سرعت بررسی و پژوهش مسائل تاریخی و معاصر. ۴ـ تعدد منابع رایانه‌ای موجب زایش عقاید جدید و تحریک اندیشه گردیده و دستاوردها و نتایج و قواعد جدیدی را به دنبال دارد. ۵ـ در زمینة ادبیات کاری پژوهشگر، استفاده کتاب‌شناسی از شبکه موجب صرفه‌جویی فراوان در وقت و هزینه‌ها، سازماندهی و برنامه‌ریزی تحقیقات و فرصت‌های مطالعاتی و سفرهای تحقیقاتی می‌شود. ۶ـ حجم اطلاعات کتاب‌شناسی وسیعی توسط ابزارهای «تله‌ماتیک» برای کاربر قابل دسترسی است. (راهنمای opac کتابخانه‌ها، بانک‌های «داده‌های اطلاعات کتاب‌شناسی»، کتاب‌شناسی‌های محلی از طریق شبکه‌های محلی، ضمیمه‌های مجلات اداری، کاتالوگ‌های کتاب‌های در معرض فروش، فهرست و خلاصة مجلات، بانک‌های داده‌های اطلاعات مکتوب، آرشیو‌های بیوگرافی اشخاص، کاتالوگ برخی پایگاه‌های بزرگ تجاری و بازرگانی (نمونة بارز: پایگاه آمازون) ۷ـ به کمک شبکه‌ها می‌توان به فهرست اسناد و مدارک ویژه و یا به آرشیو‌های ملی کامل و پیچیده دست یافت. ۸ـ امکان حفظ و نگهداری اسناد و مدارک به نحوی گسترده، به‌خصوص اینکه از بین رفتن و تخریب تصاعدی اسناد و مدارک ذخیره شده در مخزن کتابخانه‌ها زنگ خطر را نواخته است. ۹ـ از جمله برتری‌های تولید دیجیتالی یک سند و مدرک اصلی نسبت به فیلم‌ها و میکروفیلم‌ها: می‌توان این سند و مدرک را به صورت دیجیتالی یا بر روی کاغذ تکثیر کرده، از طریق اینترنت آن‌لاین به مبادله و انتقال آن اقدام کرد. ۱۰ـ سرعت پخش و انتشار نتایج مطالعات از طریق اینترنت: حجم گردش یک مدرک و سند الکترونیکی از طریق شبکه‌ها هرگز با روش‌های کلاسیک و سنتی از طریق کاغذ قابل مقایسه نیست و پخش و انتشار در سیستم کاغذی به قدری طولانی و وقت‌گیر است که گاهی واقعاً غیرقابل تحمل می‌‌شود. علاوه بر این ارائه مدارک و اسناد و نتایج تحقیقات بر صفحات وب این امکان تقریباً نامحدود را می‌دهد که بتوانند به روز در بیاورند و جرح و تعدیل و اصلاحات دائمی بر روی آن‌ها صورت پذیرد و حتی می‌توان مدارک مربوط به اسناد و ارجاعات کتاب‌شناختی و ضمیمه‌های «مولتی مدیا» [فضاهای چندرسانه‌ای] ـ را اصلاح کرد؛ کاری که هرگز در چاپ و انتشار کلاسیک بر روی کاغذ امکان‌پذیر نیست. و هم‌چنین هزینه‌های حروفچینی، چاپ، انتشار و اداره (حفظ و قابل دسترس بودن) کتب و مجلات را بسیار کاهش می‌دهد و در برابر افزایش هزینه اشتراک مربوط به نگهداری آن، امتیاز قابل توجهی است. ۱۱ـ رجحان انتشارات رایانه‌ای بر کتب کاغذی از جهت حمل و نقل ۱۲ـ امکان ارائه پایان‌نامه‌ها و رساله‌های موجود به شیوة الکترونیکی. تا از این وضع اسفبار در گوشه‌ای از مخزن‌ها و قفسه‌های متروکه از زیر گرد و غبار خارج شوند، که این کار، تنها نیازمند مقرراتی است که بتواند سیستم امنیت و نگهداری مناسب و هماهنگ با وضع دیجیتالی این مدرک را برقرار سازد. ۱۳ـ انتشار مقالات در اینترنت با نقد و بررسی و اصلاح همراه است و هم‌چنین موجب پربار شدن مقاله می‌گردد. و نویسندگان می‌روند تا از «نویسندة تاریخ» به «نویسندة پایگاه‌های تاریخ» تبدیل شوند.

برای پژوهشگر «به روز درآوردن»‌مطالب منتشر شده در هر لحظه امکان‌پذیر است و او این را به خوبی درک می‌کند که نوشتار وی همیشه در حال جلو رفتن، گسترش، تکامل و «درحال شدن» است و ساختاری پویا دارد، نه ایسنا. اما این ارتباطات وسیع مشکلاتی را برای پژوهشگر به همراه داشته و موجب برخی بدبینی‌ها نسبت به تکنولوژی جدید شده است. از جمله: ۱ـ چگونگی هم‌ارزش شناخته شدن مقالات الکترونیکی با مقالة منتشر شده در مجلات کاغذی از سوی نظام دانشگاهی ۲ـ چگونگی به ثبت رساندن آثار منتشره در شبکة رایانه‌ای ۳ـ چگونگی نگارش و انشاء مقالات جهت انتشار در شبکة الکترونیکی. ۴ـ چگونگی نگهداری و حفظ مقالات منتشر شده در شبکه‌های رایانه‌ای ۵ـ مسأله‌ امکان نشر در «فضاهای چند رسانه‌ای الکترونیکی»‌ (multimedia) و ایجاد شبکة ‌ارتباط خارجی (جهت جلوگیری از قطع ارتباط میان اثر و مؤلف) ۶- مسأله اقتباس و نقل قول و برداشت از نوشته‌های یک محقق ۷ـ چگونگی طبقه‌بندی نوشته‌های الکترونیکی از جهت منابع کتاب‌شناسی آن. ۸ـ روش تحقیقات تاریخ‌نگاری در شبکه‌های رایانه‌ای (با پیدایش شرایط جدید و حتی لغات و ابزارهای جدید در مباحث تحقیقی) ۹ـ تکنیک آموزش و تحقیقات. ۱۰ـ وجود شک و تردید در محتوا و در اهداف تحقیقاتی در شبکة رایانه‌ای. ۱۱ـ عدم وثوق به اطلاعات و مدارک منتشره توسط شبکه‌ها. ۱۲ـ سرعت فوق‌العاده تبادل و انتقال داده‌های تاریخی در تحقیقات تاریخی: برای حصول اطمینان، آرام حرکت کردن و تحقیق و مطالعة جدی کردن از پایه‌های اساسی و ارکان صحت و درستی تحقیقات به حساب می‌آید. ۱۳ـ چگونگی کنار آمدن و تسامح و تساهل با اندیشه‌های سنتی در تکنولوژی جدید. ۱۴ـ خطر آشفتگی و بحران «هویت مشترک» در برابر تنوع و تعدد منابع شبکه‌ای و انبوه متضاد و نامتناجس و مبهم اطلاعات که به دلیل شناخت موقتی و گذرای تاریخ و مسائل تاریخی است. ۱۵ـ تأثیرگذاری توانایی اقتصادی و سیاسی بر اولویت‌ها و رجحان‌های فرهنگی‌(بخصوص از جانب حکومت‌ها) ۱۶ـ چگونگی یافتن پاسخی صحیح و مطمئن برای یک موضوع تاریخی به دلیل دحجم وسیع پایگاه‌های تاریخی. ۱۷ـ شناسایی و انتخاب درجه اهمیت و کیفیت قابل استفاده بودن منابع مورد ارجاع. ۱۸ـ صرف وقت فراوان برای بررسی نتایج جست و جوی یک لغت کلیدی در صفحات الکترونیکی وب که توسط «موتورهای جست‌وجوگر» صورت می‌گیرد در حالی که بسیاری از آن‌ها ربطی با موضوع مورد تحقیق ما ندارد. ۱۹ـ مشکل علامت‌گذاری، لیست‌برداری و طبقه‌بندی اطلاعات به‌دست آمده. ۲۰ـ در حال حاضر، هنگام رجوع به شبکه‌های مالی، یا به دلیل عدم سازماندهی، هنوز دست‌یابی به بسیاری از مدارک و حتی فهرست آن‌ها امکان‌پذیر نیست. (ب) پژوهش در کاتالوگ‌ها و فهرست‌ها، سیر و سیاحت و تفحص بسیاری را بین «سیستم‌ها و شیوه‌های مختلف تحقیقاتی» لازم دارد. (ج) حجم اسناد و اطلاعاتی که به دست می‌آید در مقایسه با فهرست‌های مکتوب بسیار ناقص و غیرجامع است. ۲۲ـ مشکلات نامه‌نگاری الکترونیکی برای مورخ: از یک سو تکنیکی است: زیرا شایستگی‌های تکنولوژی انفورماتیک، بسیار مهم‌تر و ارزشمند‌تر از تکنیک‌های سنتی پژوهشی در نگارش‌ها و ماهیت کاغذ و علایم و مارک‌های منقوش بر کاغذ است. از سوی دیگر،‌قضایی و حقوقی : زیرا مسائلی چون محرمانه بودن داده‌های اطلاعاتی علی‌رغم قواعد و فرم‌های پیشرفته و جدی حفظ جنبة محرمانه بودن آن‌ها ـ در سیستم‌های الکترونیکی بسیار مشکل‌تر و پیچیده‌تر از اسناد و مدارک دست‌نویس است. ۲۳ـ از رده خارج شدن سیستم‌های قدیمی با توسعة تکنولوژی: مثلاً اگر یک سند متنی ده سال پیش در سیستم پیشرفتة آن زمان قابل رؤیت بوده و در دیسکت‌های قدیمی آنم عصر ضبط شده است. اگر که در این مدت مورد مراجعه قرار نگرفته باشد، امروز پس از ده سال، برای خواندن محتوای آن دیسک با مشکلات جدی مواجه می‌شویم. ما می‌توانیم گونه‌ای فرضی از همین سند را در پانصد یا هزار سال دیگر تصور کنیم (بدون محاسبة فناپذیری و از بین رفتنی بودن آن) ۲۴ـ خطرات فراوان تهدیدکننده اسناد دیجیتالی: نتایج یک حادثه تأسف‌بار (جنگ، فاجعه‌های طبیعی و …) بر تنها انبار ذخیرة اسناد دیجیتالی، بسیار فاجعه‌آمیزتر از تخریب کامل یک کتابخانه است؛ زیرا بخش عمده‌ای از اسناد و مدارک یک کتابخانه را (جز دست‌نویسه‌ای که رونویسی نشده باشند) می‌توان در سایر کتابخانه‌ها یافت. ۲۵ـ عدم توانایی منابع انفورماتیک در بررسی مادی اسناد و مدارک: «مثل: تاریخ چاپ، ارتباط میان نسخة چاپی و نسخة اولیه، بررسی جوهر (در اسناد دست‌نویس) و یا: استفاده کردن از تکنیک فشرده کردن شدید گرافیک، مسائل مربوط به رنگ و رنگ‌آمیزی و شدت و ضعف آن، و نیاز به یافتن حد متعادلی میان رعایت اصالت تصویر و حفظ سرعت انتقال و مبادله آن در شبکه‌های رایانه‌ای آن‌لاین: در اسناد و مدارک غیرمتنی (نقشه‌ها، حجاری‌ها، منقوشات، فتوگرافی‌ها و …) البته می‌توان اطلاعات اولیه سند و مدرک را اعلام نمود ولی به تعهد‌های مالی و تکنیکی بسیاری نیاز دارد که جز برای برخی از اسناد مهم و استثنایی این شیوه قابل اجرا نیست. ۲۶ـ آدرس فهرست‌ها و منابع و مدارک موجود در شبکه‌ها پیوسته و سریع درحال تغییر هستند و گاهی نیز کلاً از شبکه‌ها حذف می شوند و یا به دلیل سپری شدن تاریخ فنی و کهنه شدن تکنولوژی آن‌ها: به راحتی قابل دسترس نیستند؛ به‌خصوص در پایگاه‌های شخصی و ضعیف که مورد توجه جامعة علمی قر ار گرفته‌اند این خطر جدی‌تر است. ۲۷ـ در پانوراما و چشم‌انداز جدید اینترنت، به نظر می‌رسد که ماهیت مباحث و گفت‌وگوهای تاریخی به سوی کار جمعی و گروهی می‌رود که در آن نقش نویسنده کم‌رنگ می‌شود و حتی این خطر وجود دارد که اختیار یک نوشتار از دست نویسندة آن خارج شود. ۲۸ـ استفاده از اینترنت به‌عنوان ابزار اساسی تحقیقات خطر پذیرفتن و بدیهی شمردن شیوه‌های «پست‌ساختاری» و «پست‌مدرنیسم» را به همراه دارد. این عقیده موجب انتقاد شدید تاریخ‌شناسان و سبب شک و تردید آن‌ها در برابر تکنولوژی رایانه‌ای است. اما برای حل این مشکلات ـ که دغدغه‌ها و بدبینی‌های افراطی فراوانی را بین مورخان به همراه داشته است ـ چه راه‌حل‌هایی را می‌توان جست‌وجو نمود. و اینک برخی از این راه‌حل‌های پیشنهادی برای حل این مشکلات و ارتقای میزان استفاده از رایانه: ۱ـ علامت‌گذاری و کد ‌گذاری منابع ۲ـ حفظ منابع میان کتابخانه‌ها، آرشیوداران، ادبیان، زباندانان و فیلسوفان از طریق تبادل اطلاعات و تجربیات میان آن‌ها و حذف مقررات در حاشیه و در مرکز «منابع شبکة رایانه‌ای» جهت بررسی مسائل اساسی و زیربنایی تاریخ‌نگاران (مثل ارزشیابی اصالت منابع تاریخی، که برای مورخ اهمیت حیاتی دارد.) ۴ـ ارجاع به «منابع الکترونیکی شبکه‌ای» در کتابخانه‌هایی که غالباً در قسمت پایانی کتب تاریخی می‌آید. ۵ـ طبقه‌بندی منابع بر مبنای کیفیت و اعتبار علمی آن و جدی بودن مطالب موجود در منابع (از سوی موتورهای جست‌وجوگر) و عرضة‌همگانی این میراث و گنجینه‌های اسنادی از طرف کتابداران «وب». ۶ـ تشکیل گروه‌های فعال شبکه‌ای که به صورت فردی یا در قالب نهادهای دانشگاهی کار می‌کنند، مینوتی در این‌باره چنین توضیح می‌دهد : «ما فکر کردیم که می‌توانم با تشکیل گروه و تجمعی از فعالان شبکه‌ها که به صور تفردی یا در قالب نهادهای دانشگاهی کار می‌کنند، چاره‌ای اندیشید؛ خود آن‌ها منابع رایانه‌ای متعلق به خویش را در حافظه‌های رایانه‌ای اداره کنند و نرم‌افزاری برای تحقیقات کاربردی در پایگاه‌های انحصاری خویش درست کنند و این پایگاه‌ها را با «راهنمای شبکه‌ها» و یا در «فهرست آدرس‌های مفید» رایانه‌ای معرفی کنند. البته خود به خود برخی از صفحات الکترونیکی شخصی و برخی موتورهای جست‌وجو گر عمومی باید حذف شوند. تا دچار مشکل عدم اعتماد به پایگاه‌های الکترونیکی (که درحال جست‌وجوی راه‌حل آن هستیم، دوباره در این پایگاه‌ها تکرار نشود. به عبارت دیگر، در این راه‌حل پیشنهادی در پی تلفیق دو شیوه هستیم: از یک سو می‌خواهیم از جهت انفورماتیک محدودیت‌هایی ایجاد کنیم (فقط یک موتور جست‌وجو گر به پایگاه‌های محدودی متصل باشد) و از سوی دیگر می‌خواهیم راه‌حل علمی پیشنهاد کنیم که هر پایگاه این گروه علمی (عضویت در این پایگاه پس از مراحل گزینش و ارزشیابی علمی سندیت منابع خواهد بود.) که خودش مسئولیت مستقیم انتخاب منابعی را که LASE بر آن اجرا می‌شود، عهده‌دار گردد. این بدان معنا خواهد بود کهخ اگر ارتباط یک پایگاه موجود در لیست منابع شبکه‌ای عضو این گروه ضعیف شود یا نشان دهد که توانایی حفظ سطح قابل قبول کیفی را ندارد، خودبه‌خود از لیست منابع مرتبط حذف می‌شود. ۷ـ متخصصان هر علم باید در همان علم، کار گزینش کیفی صفحات و طبقه‌بندی و علامت‌گذاری آن‌ها را به عهده بگیرند و کار راهنمای مرکزی بین پایگاه‌های مختلف را انجام دهند و کار حذف و انتخاب صفحات به تصمیم‌گیری آن‌ها موکول شود. یک تصمیم‌گیری براساس ضوابطی از پیش تعیین شده که طبیعتاً نتیجه آن خواهد بود که حداقل، تعاریف و جواب‌های ارائه شده مورد تأیید فلان مجمع علمی می‌باشد و از ارزش علمی برخوردار است. ۸ـ دو استراتژی و راه‌حل مختلف برای توسعه منابع شبکه‌های رایانه‌ای: الف) ائتلافی با همکاری اعضا و دادن اختیارات مشخص و مسئولیت معین در داخل یک سازمان. ب) گزینش جدی، قاطع و مستقیم یک منبع تصمیم‌گیرنده که مسئولیت انتخاب و گزینش را مستقیماً عهده‌دار شود. ۹ـ ایجاد یک استاندارد قاعده مند و تکنیکی برای پژوهش و سازماندهی منابع تاریخی که توسط همه محققان به رسمیت شناخته شود و پایه و مبنای حفظ کلیت و اساس اسناد و منابع قرار گیرد. ۱۰ـ سازماندهی اطلاعات مربوط به اسناد و مدارک، در همة زمینه‌های تحقیقات تاریخی به شکل رفرانس و استاندارد. (از جمله، ابزار source-oriented در پروژة HISTORICSAL-WORKSTATION جهت همین منظور بود.) ۱۱ـ مسأله تکامل سیستم‌های الکترونیکی و مشکل خواندن دیسکت‌های قدیمی: شاید امکان توسعة آیندة تکنولوژی و شایستگی تکامل سیستم‌هایی که بتواند هم زبان‌ها و علایم انفورماتیکی گذشته را بازخوانی کند و آن‌ها را «دکده» کند وجود داشته باشد ولی ساده‌ترین راه در شرایط حاضر، امکان نگهداری دائم و حفظ همیشگی قابلیت استفاده از سیستم‌های قدیمی‌تر و استفاده از برنامه‌ها و مفاهیم تاریخ گذشته است. ۱۲ـ برخی نکات اساسی برای حفظ و نگهداری اسناد دیجیتالی: (تکامل ضریب اطمینان بخشی حافظه‌های رایانه‌ای و اتخاذ تکنیک «پایگاه‌های آیینه‌ای» ـ توسعه و گسترش استاندارد فرم های ارتباطات بر صفحه‌های «وب» ـ تکامل و کارآمدی تکنولوژی دست‌یابی به اسناد و مدارک از طریق متون مکتوب به صورت کد [متون دیجیتالی که به جای حروف از کد‌ها و رقم‌های صفر و یک استفاده می‌شود.] ۱۳ـ راه‌حل نهایی برای خروج از بحران و ایجاد ثبات و اطمینان بخشی اسناد دیجیتالی: ایجاد نوعی «حافظه جهانی دیجیتالی» که در کشورهای مختلف و حتی در منطق مختلف این کشورها، پایگاه و مخزنی داشته باشد. ۱۴ـ اعتماد‌سازی‌های تکنیکی و حقوقی برای حمایت از حق مؤلف در مرحلة گذر از «نشر کاغذی کلاسیک» به «انتشارات الکترونیکی»: نه تنها نسل قدیم بلکه نسل جوان هم اعتماد چندانی به انتشارات تحقیقات خویش در اینترنت ندارد. برای ایجاد این اعتماد، راه‌حل‌های متعددی در کشورهای مختلف درحال بررسی است: به عنوان مثال، می‌توان مسائل مربوط به ثبت قانونی و حمایت از مؤلف را به پایگاه‌های الکترونیکی برخی از کتابخانه‌های مهم دانشگاهی و یا پایگاه‌های متعلق به دانشگاه و مراکز علمی واگذار کرد. که علاوه بر حفظ حق مؤلف امکان اصلاحات و اضافات لازم را برای مؤلف فراهم می‌کند. البته در این شیوه، گاهی با نسخه‌ها و بخش‌های مختلفی از یک اثر الکترونیکی مواجه هستیم که بر مبنای تاریخ اصلاحات طبقه‌بندی می‌شوند. اگر این شیوه با همکاری همگانی و مشارکت عمومی و بر مبنای استاندارد واحدی انجام پذیرد، راه را برای ایجاد یک حافظة مشترک پژوهشی قابل دسترس در صفحات الکترونیکی «وب» باز می‌کند و توانایی‌های تاریخ‌نگاران را افزایش داده، چشم‌اندازهای توسعه بیشتر را در این زمینه می‌نمایاند. 

«لیست سالن‌های مجازی مباحث و گفت‌وگوها»: این گروه‌های کاری مجازی می‌توانند (با کمک سرمایه‌گذاری‌های عمومی یا خصوصی)‌ طرح‌ها و بناهای تحقیقاتی بزرگی را ایجاد کنند که شبیه بخش‌های پژوهشی مشابه در ساختمان دانشگاه‌ها باشد. پخش، انتشار و ارسال نامه‌های الکترونیکی از طریق اینترنت در زمینه علوم انسانی؛ با سرعت بالایی انجام می‌شود و مسایل و مشکلات مربوط به پذیرش شکل‌های جدید انتشارات دیجیتالی «آن لاین» را ندارد، این گروه به همین دلایل به سرعت درحال گسترش بوده و استفاده عمومی از آن می‌شود.

«شیوه INTERACTIVITE»: تأثیرات بسیاری در گسترش فضاهای مبادله کاربردی متقابل دارد. ایجاد سالن‌های مجازی برای گفت‌وگوهای زنده و مستقیم بخشی از فعالیت سیستم INTERACTIVITE در اینترنت است. در این شیوة جدید آموزشی نه تنها نقش استاد نفی نشده بلکه نقشی مهم‌تر نسبت به کادر و شیوه‌ها در آموزش‌های سنتی ایفا می‌کند. و تفاوت هزینه‌های مالی و زمان‌بری مشارکت در سمینارهای اینترنتی و سمینارهای سنتی کلاسیک بسیار قابل توجه است. این شیوه‌ها دره‌های عمیقی از تفاوت‌ها و فاصله‌های موجود میان مناطق دورافتاده از جهت دسترسی به اینترنت و انفورماتیک را، پر می‌کند. اما: این «زنگ‌ خطری» است برای «کشورهای توسعه‌نیافته» که از این پیشرفت‌ها کنار مانده‌اند. چرا که: به «فرهنگ غالب» اجازه می‌دهد تا راه‌کارها و مدل‌ها و شیوه‌های قوی و تجربه‌ شدة خویش را بر سایرین تحمیل کنند، و هم‌زمان شیوه‌ها و شرایط انحصاری خویش در زمینه‌های پژوهش و آموزش تاریخ را نیز بردیگران عرضه کنند، که «حق تقدم و برتری‌هایی» را در سلسله مراتب فرهنگی موجب می‌شود. پس برما لازم است که این مسأله را جدی گرفته و به نحوی کارآمد و قوی ـ پیش از آن‌که دیر شود ـ در تعاملی سازنده با این تکنولوژی جدید از آن بهره‌برداری کنیم. 

۹ـ ارائه منابع تاریخی با طبقه‌بندی منظم http://www.ukans.edu/history/ vl 

۱۰ـ یک پایگاه تخصصی علوم انسانی : http://www.alepha,ens,fr/revues/index.‌

۱۱ـ پایگاه‌های الکترونیکی چند کتابخانه بزرگ : 

۱ـ کتابخانه کنگره واشنگتن : htt://lcweb.loc,gov/

2ـ کتابخانه ملی پاریس : http://www.bnf.fr‌

۳ـ کتابخانه بریتیش لندن : htt://blpc.bl.uk/‌

۴ـ کتابخانه دولتی آلمان : http://www.bsb.badw-muenchen.de/index2.htm 

۱۲ـ مشاهدة فهرستی از سیستم‌ها و پروژه‌های ملی اروپایی کاتالوگ‌های الکترونیکی : 

http://portico.bl.uk/gabrial/en‌

۱۳ـ درباره سیستم‌های اتصال‌دهندة بین شبکه‌ای : 

http://www.infla.org/iv/infla65/papers/098131e.htm‌

۱۴ـ نمونه‌ای از کاتالوگ‌های کتاب‌های در معرض فروش : 

http://www.booksinprint.com/bip/

http://www.alic.it 

۱۵ـ نمونه بارز پایگاه‌های تجاری الکترونیکی: http://www.amazon.com‌

۱۶ـ پایگاه الکترونیکی ملی آرشیوها: http://www.ica.org 

۱۷ـ پایگاه الکترونیکی یونسکو (دربارة آرشیو) 

http://www.unesco.org/webword/portal-archives‌

۱۸ـ در زمینة توسعة شیوه‌های طبقه‌بندی آرشیو‌های تاریخی: 

Http://hds.essex.ac.uk/ 

۱۹ـ آشنایی با مراحل توسعه و تکامل زبان الکترونیکی وب: http://www.w3.org 

۲۰ـ در مورد منابع آرشیوی: http://www.ica.org/index.html 

۲۱ـ پایگاه اسناد آرشیو ملی آمریکا: htto://www.nara.gov‌

۲۲ـ پایگاه نسخه‌های دست‌نویس تاریخی در بریتانیای کبیر: 

http://www.hmc.gov.uk/archon/archon.htm 

۲۳ـ آرشیو عبری‌ ـ آمریکایی (زیر نظر آموزش و فرهنگ اسپانیا): 

http:www.arc.iue.it/eharfr/welco-fr.html 

۲۴ـ فهرست آرشیو‌های تاریخی جامعه اروپا (با سیستم EURHISTAR) 

http://www.arc.iue.it/eharfr/welco-fr.html 

۲۵ـ در مورد آشنایی با ابداعات و ابتکارات جاری در زمینه اسناد دیجیتالی (پایگاه وزارت فرهنگ و ارتباطات فرانسه): 

http://www.culture.qouv.fr/culture/autserv/biblionum.htm 

http://www.culture.gouv.fr/culture/autserv/conservation.htm 

(در مورد حفظ اسناد دیجیتالی و میراث فرهنگی) 

۲۶ـ برای آشنایی با تاریخ توسعه و تکامل اینترنت:  

http://www.isoc.org/internet/history‌

۲۷ـ بالاترین و مهم‌ترین مجموعه اسناد و مدارک و متون دیجیتالی: «کتابخانه ملی فرانسه» 

http://gallica.bnf.fr 

و «کتابخانه ملی کانادا»: http://www.canadiana.org 

۲۸ـ یک آرشیو مهم الکترونیکی مجلات تاریخی و ادبی: http://www.jstor.org 

۲۹ـ برای آشنایی با طرح‌ها و پروژه‌هایی جهت انتشار الکترونیکی پژوهش‌ها براساس یک سیستم امنیتی: 

http://www.ndltd.org/

http://www.crqnfield.qc.uk/cil/library/utog/‌

۳۰ـ برای مشاهدة چشم‌اندازهای از نظریات کلاسیک در رابطه با «صفحات به هم پیوسته دیجیتالی» در اینترنت:

http://www.eastgate.Com/hypertext/sources.html

31ـ برای آگاهی از «فرایند انتقال از مجلات کاغذی به مجلات الکترونیکی» رک: 

http://www.Retimedievali.it/ 

۳۲ـ برای مطالعه در زمینة «روند توسعه فضاهای چندرسانه‌ای در اینترنت» (مولتی‌مدیا): 

http://www.lbany.edu/immh/ 

۳۳ـ برای آشنایی با زبان XML‌: http://www.w3.org/XML 

۳۴ـ برای آشنایی با مدل توسعه استاندارد‌های مربوط به «متون به هم پیوستة دیجیتالی»: 

http://www.w3.org/tr/xlink‌

۳۵ـ برای آشنایی، «لیست سالن‌های مجازی مباحث و گفت‌وگوهای اینترنتی»: 

http://www.lsoft.com/catalist.html 

۳۶ـ برای آشنایی با سازمان G18 (گروهی که بر مبنای واقعیت‌های کنونی اینترنت شکل گرفته و در بخش خاص مطالعاتی (تاریخ فرهنگی دوران طلایی) در حال پژوهش است.) 

http://www.fabola.org/ 

۳۸ـ برای آشنایی با فهرست منابع و پایاه‌های «آموزش از راه دور در زمینه علوم تاریخی»: 

Http://www.ukans,edu/history/vl/instruction/distance.html