نقش فدائیان اسلام در پیوند عاشورا با نهضت ملی شدن نفت

اکبر فلاحی در کتاب «محرم و انقلاب اسلامی» به بررسی تاثیرگذاری نقش عزاداری ماه محرم در مبارزات ملی شدن صنعت نفت پرداخته است.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۳ کتابی را با عنوان «محرم و انقلاب اسلامی» به قلم اکبر فلاحی در ۳۸۴ صفحه منتشر کرده است که در آن به بررسی تاثیرگذاری عزاداری ماه محرم بر مبارزات انقلابی مردم ایران در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره شده است.

اگرچه این امام خمینی(ره) بود که توانست بیش از پیش عاشورا را به وقایع روز پیوند بزند، اما قبل از آن نیز تاثیرپذیری از واقعه عاشورا و نهضت امام حسین(ع) در جای‌جای تاریخ ایران مشاهده می‌شود. یکی از مواردی که می‌توان این تاثیر را دید «نهضت ملی شدن نفت ایران» بود که از اواخر دهه ۲۰ آغاز شد. در کتاب محرم و انقلاب اسلامی درمورد تاثیر محرم بر نهضت ملی شدن نفت اینگونه آمده است:

در اوایل نهضت ملی شدن نفت، برخی از روحانیون تهران هیئت‌ یا جامعه‌ علمیه‌ تهران را تأسیس کردند که در برخی از حوادث سیاسی، اطلاعیه‌هایی صادر می‌کردند و بیشتر جانبدار نهضت ملی بودند.

با آغاز نهضت ملی‌شدن نفت، نیروهای مذهبی به رهبری «آیت‌الله کاشانی» نقش مهم و برجسته‌ای در این نهضت ایفا کردند. بهره‌گیری از فضای ماه محرم برای اعلام نظرات و خواسته‌ها از جمله راهبردهای نیروهای مذهبی بود. در این میان منزل آیت‌الله کاشانی در ماه‌های محرم، شاهد حضور دسته‌های سینه‌زنی بود.

در محرم سال ۱۳۳۰ شمسی که دسته‌های سینه‌زن در منزل وی حضور داشتند، آیت‌الله کاشانی سخنانی به این مضمون برای آنها بیان کرد: «قربان قدم‌های شما، امیدوارم با همت شما در ایران که کشور اسلامی‌ است، قوانین اسلامی ‌اجرا شود. این دستگاه ظلم و بی‌عدالتی که بر شما حکومت می‌کرد، از بیخ و بن کنده شود...»

همچنین آیت‌الله کاشانی در ‌یکی از سخنرانی‌هایش در منزل، عزاداران حسینی را برای رسیدن به سعادت به اتحاد دعوت کرد. در آن مراسم روحانیان و وعاظ نیز درباره‌ وقایع و رخدادهای روز کشور برای مردم سخنرانی می‌کردند.

افزون بر این، مبارزات جمعیت فدائیان اسلام به رهبری «سید مجتبی نواب صفوی» بود. فدائیان اسلام از جمله جمعیت‌های فعال و تأثیرگذار در رخدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دهه‌ ۲۰ و اوایل دهه‌ ۳۰ به شمار می‌آیند که با اقدامات انقلابی خود نقش مهمی‌ در پیروزی نهضت ملی شدن صنعت نفت داشتند. استفاده از فضای ماه محرم و مراسم‌های عزاداری آن برای اعلام نظرات و خواسته‌ها نیز از جمله راهبردهای این جمعیت بود.

در این راستا اعضای این جمعیت در ایام محرم و صفر برای سخنرانی به شهرستان‌ها سفر می‌کردند تا پیام خود را به گوش مردم برسانند. در ماه محرم ۱۳۲۹ سید جعفر امامی، ‌برادر حسین امامی، ‌که هژیر را اعدام انقلابی کرد، به مشهد سفر کرد و در مراسم محرم آن سال بر منابر به ایراد سخنرانی پرداخت و دسته‌های عزادار را به مخالفت با اقدامات رژیم فرا خواند. ترس مأموران رژیم از مبارزات و افشاگری‌های اعضای جمعیت فدائیان اسلام در ماه محرم تا جایی رسید که در محرم ۱۳۳۰ مأموران رژیم نسبت به بهره‌گیری جمعیت فدائیان اسلام از مراسم سینه‌زنی محرم آن سال هشدار دادند.

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تقریباً بین ماه‌های محرم و صفر به وقوع پیوست. پس از این رخداد، جمعیت فدائیان اسلام درصدد برآمد از منابر مذهبی ماه محرم آن سال، بیشترین استفاده را ببرد تا ضمن تشریح مسائل روز کشور به افشاگری علیه رژیم بپردازد.

بی‌گمان بهره‌گیری از مجالس عزاداری ماه‌های محرم و صفر با توجه به اوضاع سرکوب و خفقانی که رژیم پس از کودتای ۲۸ مرداد ایجاد کرده بود، می‌توانست کمک شایانی برای ادامه‌ مبارزه با سیاست‌های رژیم پهلوی و حامیانش باشد. این حرکت جمعیت فدائیان اسلام در اسناد مأموران رژیم این‌گونه بازتاب‌یافته است:

طبق اطلاع حاصله فدائیان اسلام فعالیت خود را با تشکیل مجالس عزاداری در مسجد باب‌الحوائج و منازل اعضا مؤثر جمعیت فدائیان اسلام مجدداً آغاز نموده‌اند»

از طرف دیگر فدائیان اسلام طی اطلاعیه‌ای اعلام کردند مجالس روضه به مدت ده شب از طرف آن جمعیت، در مسجد جامع واقع در بازار برگزار خواهد شد و در این روضه‌خوانی نواب صفوی، سید عبدالحسین واحدی و شماری دیگر از سران فدائیان اسلام، شرکت و سخنرانی خواهند داشت.

اما براساس خاطرات اعضای این جمعیت، مراسم عزاداری فدائیان اسلام در محرم آن سال، در مسجد سلطانی بازار ‌یا مسجد شاه، که دومین مسجد جامع تهران و از مراکز مورد توجه هیئت‌های عزاداری بود، برگزار شد. در این مجالس شیخ قاسم اسلامی و سید عبدالحسین واحدی سخنرانی کردند. البته واحدی بیش از دیگران منبر داشت و سخنرانی‌های تندی علیه رژیم ایراد کرد.

واحدی در سخنانش به محمدرضا پهلوی حمله کرد و از وی با عنوان «پسرک پهلوی» نام می‌برد. سخنرانی او در حالی انجام می‌شد که در آن مقطع در شهر حکومت نظامی بود ‌و مأموران مسلح در میان مردم عزادار، حضور داشتند. واحدی در ‌یکی از سخنرانی‌هایش سخنانی بدین مضمون بیان داشت: «ما خیال داریم با ظلم حاکمان و ستم ستمگران مبارزه کنیم، کسانی که موافق هستند و می‌خواهند با ما بیعت کنند دست‌های خود را روی سرشان بگذارند». به دنبال این درخواست، تمام مردم حاضر در مسجد دست‌هایشان را روی سر گذاشتند. در واقع واحدی با سخنرانی‌هایش به دولت هشدار داد که همچنان آماده‌ مبارزه در راه دین هستند.

در محرم سال ۱۳۳۳ شهربانی درباره‌ برنامه‌ مبارزاتی جمعیت فدائیان اسلام در ماه محرم آن سال این‌چنین گزارش داد: «به مناسبت فرا رسیدن ایام محرم به افراد جمعیت فدائیان اسلام دستور داده شده است در جلسات عزاداری و روضه‌خوانی ضمن بحث درباره‌ حجاب زنان و زیان مصرف نوشابه‌های الکلی مطالبی علیه دولت بیان و مردم را وادار نمایند که از دولت بخواهند قانون مربوط به منع استعمال نوشابه‌های الکلی را مورد اجرا قرار دهد. گفته می‌شود افراد متعصب جمعیت مزبور در نظر دارند چنانچه به تقاضای آنها در این باره ترتیب اثر داده نشود، به‌مغازه‌های نوشابه‌فروشی حمله و خساراتی وارد سازند».

پس از شهادت نواب صفوی و ‌یارانش حرکات و اقدامات اعضای فدائیان اسلام تحت کنترل شدید مأموران رژیم قرار گرفت. در چنین شرایطی به ناچار اعضای جمعیت به مبارزات زیرزمینی و مخفیانه روی آوردند. عمده فعالیت آنها پس از سال ۱۳۳۴ به‌صورت حرکت‌های تبلیغاتی و بیان مبانی اعتقادی در جلسات خصوصی و عمومی انجام می‌گرفت. جلسات عمومی‌ جمعیت در قالب کلاس‌های قرائت و تفسیر قرآن مجید و مراسم عزاداری در مکان‌هایی چون مسجد مهدیه در خیابان رزم‌آرا و مسجدی در خیابان بوذرجمهری، برگزار می‌شد.

همچنین یاران نواب صفوی حتی زمانی که زندانی می‌شدند دست از مبارزه نمی‌کشیدند. محمد مهدی عبدخدایی از جمله‌ این مبارزان است که در محرم سال ۱۳۳۵ در سخنرانی خود برای زندانیان به ترسیم اوضاع آن زمان پرداخت.

البته مبارزه با عملکرد رژیم پهلوی در ماه محرم تنها محدود به مبارزات اعضای جمعیت فدائیان اسلام نبود. براساس گزارش مأموران رژیم، منزل آیت‌الله کاشانی نیز، ‌ یکی از کانون‌های مطرح مبارزه بوده است. در محرم سال ۱۳۳۶ در منزل آیت‌الله کاشانی مراسم روضه‌خوانی برگزار گردید و برخی رجال سیاسی در آن حضور داشتند. در این مراسم، وعاظ درباره‌ مبارزه‌ امام حسین(ع) صحبت و حملات شدیدی به دولت کردند.

یکی از هیئت‌های مذهبی وابسته به جمعیت فدائیان اسلام که مأموران رژیم در گزارش‌هایشان به مبارزات و عملکرد آن‌ اشاره کرده‌اند، هئیت زینبیه است. این هیئت به‌صورت سیار در منازل افراد تشکیل می‌شد. مأموران رژیم در تاریخ ۳۸/۱/۱۸ درباره‌ عملکرد آن، این‌چنین گزارش دادند: «... در ساعت ۲۱:۱۰ سید محمود سدهی به منبر رفته و تا ساعت ۲۲:۳۰ درباره‌ طرز حکومت کردن معاویه و املاکی که به زور اعلیحضرت رضاشاه فقید از مردم می‌گرفت، صحبت کرد و حملات بسیار شدیدی به اعلیحضرت رضاشاه فقید نمود. در ساعت ۲۳ جلسه هیئت عزاداران زینبیه پایان ‌یافت... ت. سخنرانی سید محمود سدهی شب‌ها در هیئت زینبیه ... بسیار زننده می‌باشد... د. بیشتر افراد [هیئت زینبیه را] ... اعضای جمعیت فدائیان اسلام تشکیل می‌دهند».

در پی سخنرانی سید محمود سدهی، مأموران وی را دستگیر کردند و تلاش‌ها برای آزادی او نیز به نتیجه نرسید. از این رو، اعضای هیئت زینبیه نزد آیت‌الله کاشانی رفتند و ضمن تقاضا از ایشان برای آزادی وی، از ایشان خواستند برای جانشینی سدهی، واعظی دیگر معرفی کند. آیت‌الله کاشانی نیز آیت‌الله خندق‌آبادی امام جماعت مسجد خندق آباد را معرفی کرد. بنابراین فعالیت جمعیت فدائیان اسلام، پس از کودتای ۲۸ مرداد به صورت محدود و در قالب هیئت‌های مذهبی، ادامه‌یافت.

با آغاز نهضت امام خمینی(ره) در سال ۱۳۴۱، اعضای باقی‌مانده‌ این جمعیت که به‌صورت پراکنده مشغول فعالیت و مبارزه بودند، مبارزات خود را گسترش دادند. در این میان، سید مهدی عراقی و حاج صادق امانی و برخی سران هیئت‌های مذهبی، پس از حادثه‌ فیضیه و قبل از فرارسیدن ماه محرم ۴۲ به خدمت حضرت امام (ره) رسیدند و به فرمان ایشان، «هئیت‌های مؤتلفه‌ اسلامی» را تشکیل دادند.