23 تیر 1389
قطعنامه ۵۱۴شورای امنیت
21 تیر 1361 شورای امنیت سازمان ملل در پی پیروزی‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی و برای متوقف ساختن این روند، قطعنامه 514 را منتشر کرد.
این قطعنامه که دومین قطعنامه شورای امنیت از مجموع 7 قطعنامه منتشره این شورا درباره جنگ بود، زمانی به تصویب رسید که 2 سال از جنگ می‌گذشت و در این مدت نیروهای ایران محاصره آبادان را شکسته (عملیات ثامن الائمه ـ آذر 1360) سایتهای استراتژیک منطقه دزفول و اراضی اشغالی منطقه شوش را آزاد کرده (عملیات فتح المبین ـ بهمن 1360) و خرمشهر را از نیروهای عراقی باز پس گرفته بودند. (عملیات بیت المقدس ـ خرداد 1361).
قطعنامه 514 به درخواست امریکا و اردن، هنگامی به تصویب رسید که عراق به دلیل شکست‌های پی در پی ضربات سیاسی و روانی مهمی را متحمل شده بود. در 15 ماه اولیه شروع تجاوزات عراق، و هنگامی که نیروهای عراقی بخش‌های مهمی از اراضی غرب و جنوب ایران را در اشغال خود داشتند، شورای امنیت تنها یک قطعنامه منتشر کرد و درآن نیز، هرگز خواستار خروج عراق از خاک جمهوری اسلامی ایران نشد. در آن دوره تنها بر ضرورت «توقف جنگ» تأکید می‌کرد (قطعنامه 479 ـ مهرماه 1359). طبعاً توقف جنگ در شرایطی که نظامیان عراقی در شهرهای غربی و جنوبی ایران حاضر بودند، می‌توانست زمینه‌ساز تثبیت حضور دایمی آنان شود. اما با آغاز پیروزی‌های جمهوری اسلامی ایران، بلافاصله قطعنامه 514 با هدف توقف این روند انتشار یافت. در این قطعنامه برخلاف قطعنامه قبلی، سخن از به خطر افتادن صلح و امنیت و ضرورت استقرار نیروهای نظامی در مرز دو کشور به میان آمده بود. علاوه بر این، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‌المللی در شرایطی در این قطعنامه آمده بود که نیروهای عراقی از اکثر نقاط مهم و استراتژیک ایران بیرون رانده شده بودند.
عواملی که موجب صدور دومین قطعنامه شورای امنیت در جنگ شد عبارتند از:
1ـ اجرای عملیات ثامن الائمه که به شکست محاصرة آبادان و طریق القدس که در آذرماه 1360 به آزادسازی بخش‌های مهمی از جنوب ایران انجامید.
2ـ پیروزی جمهوری اسلامی ایران در عملیات فتح المبین که از 17/1/60 شروع شد و به آزادی قسمت‌های مهمی از خاک ایران در مناطق غرب شوش و دزفول و متواری شدن نیروهای عراقی از این منطقه انجامید.
3ـ عملیات بیت المقدس که از دهم اردیبهشت ماه 1361 توسط نیروهای ایران شروع شد و با آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد 1361 خاتمه یافت، ضربة سیاسی و روانی مهمی بر عراق و حامیانش وارد کرد.و تصورات آنان را درباره توانایی ایران درهم ریخت.
به این ترتیب قدرت نظامی ایران باعث شد تا شورای امنیت به درخواست اردن وحمایت امریکا تشکیل جلسه داده و در جلسه 2383 خود قطعنامه شماره 514(1982) را در 12 ژوئیه (21/4/1361) به اتفاق آرا تصویب کند. متن قطعنامه به این شرح است:
قطعنامه شماره 514 (1982)
«شورای امنیت، با بررسی مجدد موضوع تحت عنوان «وضعیت مابین ایران و عراق» با نگرانی عمیق در مورد ادامه مناقشه میان دو کشور که منجر به خسارات سنگین انسانی و مادی گردیده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است.
با یادآوری مفاد مادة 2 منشور ملل متحد و یادآوری این که لازمه استقرار صلح و امنیت در منطقه رعایت کامل این مفاد است.
با یادآوری ماده 24 منشور که به موجب آن مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی به عهده شورای امنیت واگذار گردیده است
با یادآوری قطعنامه 476 (1980) که به اتفاق آرأ در 28 سپتامبر 1980 تصویب شد و نیز بیانیه مورخ 5 نوامبر 1980 (14244 S/) رئیس شورا.
با درنظر گرفتن کوشش هایی که مخصوصاً دبیرکل سازمان ملل متحد و نماینده او و نیز جنبش کشورهای غیرمتعهد و سازمان کنفرانس اسلامی درجهت میانجی‌گری مبذول داشته‌اند.
1ـ خواستار آتش بس و خاتمة فوری کلیة عملیات نظامی است.
2ـ علاوه برآن خواستار عقب کشیدن نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی است.
3ـ تصمیم می‌گیرد که گروهی از ناظران سازمان ملل متحد را به منظور بررسی، تائید و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی اعزام دارد و از دبیرکل می‌خواهد که گزارش خود را در مورد ترتیباتی که بدین منظور مورد نیاز است به شورای امنیت تسلیم نماید.
4ـ مصرانه می‌خواهد که کوشش‌های میانجی‌گرانه به نحو هماهنگ شده از طریق دبیرکل به منظور نیل به حل جامع اختلاف به نحو عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف در زمینه کلیه مسائل مهم براساس اصول منشور ملل متحد من جمله احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها باشد ادامه یابد.
5ـ از همه کشورهای دیگر درخواست می‌نماید که از هر اقدامی که می‌تواند به ادامه اختلافات دامن زند خودداری ورزند و اجرای قطعنامه حاضر را تسهیل کنند.
6ـ از دبیرکل تقاضا می‌نماید که ظرف سه ماه در مورد اجرای این قطعنامه گزارش خود را تسلیم نماید.»
در خصوص این قطعنامه نکات زیر جالب توجه است:
1ـ عنوان این قطعنامه نیز همانند قطعنامه 479 «وضعیت میان ایران و عراق» است.
2ـ این قطعنامه نیز همانند قطعنامه 479 «توصیه» است.
3ـ این قطعنامه نیز به اتفاق آرا تصویب شد.
4ـ فاصله زمانی این قطعنامه با قطعنامه قبلی 21 ماه و 15 روز است که این فترت طولانی خود سؤال برانگیز است. فترت مربوط به زمانی است که نیروهای عراقی مشغول استحکام مواضع خود در داخل ایران بودند.
5ـ قطعنامه 514 با اشاره صریح به قطعنامه 476 سعی کرده برای آن قطعنامه نیز مشروعیت و وجهه قانونی کسب کند.
6ـ در قطعنامه 514، شورای امنیت به خطر افتادن و تهدید صلح را احراز نموده، ولی همچنان اقدامی درمورد معرفی متجاوز و آغازگر جنگ و تنبیه او ننموده و اصولاً صحبتی از تجاوز به میان نیاورده است.
7ـ در این قطعنامه برای نخستین بار از برقراری آتش بس، عقب نشینی نیروها و تشکیل نیروی پاسدار صلح و استقرار آنها سخن به میان آمده است.
8ـ همچنین برای نخستین بار موضوعاتی مانند احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها مورد توجه شورا قرار گرفته است. این مفاهیم آن قدر مسائل بی اهمیتی نیستند که در قطعنامه قبلی سهواً فراموش شده باشند و اینک که از نیروهای ایران احساس خطر می‌شود، این مفاهیم پررنگ می‌شوند. البته به هرحال وجود عباراتی چون احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی در این قطعنامه چرخشی آشکار به نفع جمهوری اسلامی ایران بود. هرچند شورا خواست تا با ذکر عدم مداخله در امور داخلی کشورها، نظر عراق را نیز در این بند تأمین کرده باشد.
9ـ در حالی که در قطعنامه 479 از دبیرکل خواسته شده بود ظرف 48 ساعت به شورای امنیت گزارش دهد، این مهلت در قطعنامه 514 سه ماه تعیین شده است. این بار شورای امنیت متوجه شده که مسئله به آسانی قابل حل نیست.
10ـ در قطعنامه اخیر برخورد جدی‌تر و قوی‌تری با مسئله شده است. علت عمده این بود که افکار بین‌المللی قدرت نظامی ایران را باور کرده بود و با حذف بنی‌صدر از ریاست جمهوری، یگانگی و وحدت نسبی در میان زمامداران جمهوری اسلامی ایران ایجاد شده بود. البته سایرعوامل نامساعد بین‌المللی به ضرر جمهوری اسلامی ایران هنوز موجود بود.
11ـ عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‌المللی که در بند 2 قطعنامه مطرح شد، هنگامی مورد گفتگو قرار گرفت که نیروهای عراق از اکثر نقاط مهم و استراتژیک ایران بیرون رانده شده بودند. به بیان دیگر، هنگامی صحبت از عقب نشینی نیروها شد که در نقاط جنوبی جبهه، نیروهای ایران به مرزهای بین‌المللی رسیده بودند.
به دلایلی که ذکر شد، قبول قطعنامه از طرف عراق و رد آن از طرف ایران قابل پیش‌بینی بود و این امر تحقق یافت. نهایت آن که، جمهوری اسلامی ایران پس از تصویب قطعنامه 514 در شورای امنیت دست به تحریم شورا زد و در جلسات آن شرکت نکرد. دلیل ایران این بود که چگونه آزادسازی سرزمین هایی که به طور غیرقانونی و با زور اشغال شده، می‌تواند تهدید عمیقی علیه صلح و امنیت بین المللی به شمار رود که تشکیل جلسه فوری شورای امنیت را ـ پس از نزدیک به دو سال که از اشغال این سرزمین‌ها می‌گذرد ـ ضروری سازد.
این قطعنامه که دومین قطعنامه شورای امنیت از مجموع 7 قطعنامه منتشره این شورا درباره جنگ بود، زمانی به تصویب رسید که 2 سال از جنگ می‌گذشت و در این مدت نیروهای ایران محاصره آبادان را شکسته (عملیات ثامن الائمه ـ آذر 1360) سایتهای استراتژیک منطقه دزفول و اراضی اشغالی منطقه شوش را آزاد کرده (عملیات فتح المبین ـ بهمن 1360) و خرمشهر را از نیروهای عراقی باز پس گرفته بودند. (عملیات بیت المقدس ـ خرداد 1361).
قطعنامه 514 به درخواست امریکا و اردن، هنگامی به تصویب رسید که عراق به دلیل شکست‌های پی در پی ضربات سیاسی و روانی مهمی را متحمل شده بود. در 15 ماه اولیه شروع تجاوزات عراق، و هنگامی که نیروهای عراقی بخش‌های مهمی از اراضی غرب و جنوب ایران را در اشغال خود داشتند، شورای امنیت تنها یک قطعنامه منتشر کرد و درآن نیز، هرگز خواستار خروج عراق از خاک جمهوری اسلامی ایران نشد. در آن دوره تنها بر ضرورت «توقف جنگ» تأکید می‌کرد (قطعنامه 479 ـ مهرماه 1359). طبعاً توقف جنگ در شرایطی که نظامیان عراقی در شهرهای غربی و جنوبی ایران حاضر بودند، می‌توانست زمینه‌ساز تثبیت حضور دایمی آنان شود. اما با آغاز پیروزی‌های جمهوری اسلامی ایران، بلافاصله قطعنامه 514 با هدف توقف این روند انتشار یافت. در این قطعنامه برخلاف قطعنامه قبلی، سخن از به خطر افتادن صلح و امنیت و ضرورت استقرار نیروهای نظامی در مرز دو کشور به میان آمده بود. علاوه بر این، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‌المللی در شرایطی در این قطعنامه آمده بود که نیروهای عراقی از اکثر نقاط مهم و استراتژیک ایران بیرون رانده شده بودند.
عواملی که موجب صدور دومین قطعنامه شورای امنیت در جنگ شد عبارتند از:
1ـ اجرای عملیات ثامن الائمه که به شکست محاصرة آبادان و طریق القدس که در آذرماه 1360 به آزادسازی بخش‌های مهمی از جنوب ایران انجامید.
2ـ پیروزی جمهوری اسلامی ایران در عملیات فتح المبین که از 17/1/60 شروع شد و به آزادی قسمت‌های مهمی از خاک ایران در مناطق غرب شوش و دزفول و متواری شدن نیروهای عراقی از این منطقه انجامید.
3ـ عملیات بیت المقدس که از دهم اردیبهشت ماه 1361 توسط نیروهای ایران شروع شد و با آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد 1361 خاتمه یافت، ضربة سیاسی و روانی مهمی بر عراق و حامیانش وارد کرد.و تصورات آنان را درباره توانایی ایران درهم ریخت.
به این ترتیب قدرت نظامی ایران باعث شد تا شورای امنیت به درخواست اردن وحمایت امریکا تشکیل جلسه داده و در جلسه 2383 خود قطعنامه شماره 514(1982) را در 12 ژوئیه (21/4/1361) به اتفاق آرا تصویب کند. متن قطعنامه به این شرح است:
قطعنامه شماره 514 (1982)
«شورای امنیت، با بررسی مجدد موضوع تحت عنوان «وضعیت مابین ایران و عراق» با نگرانی عمیق در مورد ادامه مناقشه میان دو کشور که منجر به خسارات سنگین انسانی و مادی گردیده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است.
با یادآوری مفاد مادة 2 منشور ملل متحد و یادآوری این که لازمه استقرار صلح و امنیت در منطقه رعایت کامل این مفاد است.
با یادآوری ماده 24 منشور که به موجب آن مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی به عهده شورای امنیت واگذار گردیده است
با یادآوری قطعنامه 476 (1980) که به اتفاق آرأ در 28 سپتامبر 1980 تصویب شد و نیز بیانیه مورخ 5 نوامبر 1980 (14244 S/) رئیس شورا.
با درنظر گرفتن کوشش هایی که مخصوصاً دبیرکل سازمان ملل متحد و نماینده او و نیز جنبش کشورهای غیرمتعهد و سازمان کنفرانس اسلامی درجهت میانجی‌گری مبذول داشته‌اند.
1ـ خواستار آتش بس و خاتمة فوری کلیة عملیات نظامی است.
2ـ علاوه برآن خواستار عقب کشیدن نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی است.
3ـ تصمیم می‌گیرد که گروهی از ناظران سازمان ملل متحد را به منظور بررسی، تائید و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی اعزام دارد و از دبیرکل می‌خواهد که گزارش خود را در مورد ترتیباتی که بدین منظور مورد نیاز است به شورای امنیت تسلیم نماید.
4ـ مصرانه می‌خواهد که کوشش‌های میانجی‌گرانه به نحو هماهنگ شده از طریق دبیرکل به منظور نیل به حل جامع اختلاف به نحو عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف در زمینه کلیه مسائل مهم براساس اصول منشور ملل متحد من جمله احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها باشد ادامه یابد.
5ـ از همه کشورهای دیگر درخواست می‌نماید که از هر اقدامی که می‌تواند به ادامه اختلافات دامن زند خودداری ورزند و اجرای قطعنامه حاضر را تسهیل کنند.
6ـ از دبیرکل تقاضا می‌نماید که ظرف سه ماه در مورد اجرای این قطعنامه گزارش خود را تسلیم نماید.»
در خصوص این قطعنامه نکات زیر جالب توجه است:
1ـ عنوان این قطعنامه نیز همانند قطعنامه 479 «وضعیت میان ایران و عراق» است.
2ـ این قطعنامه نیز همانند قطعنامه 479 «توصیه» است.
3ـ این قطعنامه نیز به اتفاق آرا تصویب شد.
4ـ فاصله زمانی این قطعنامه با قطعنامه قبلی 21 ماه و 15 روز است که این فترت طولانی خود سؤال برانگیز است. فترت مربوط به زمانی است که نیروهای عراقی مشغول استحکام مواضع خود در داخل ایران بودند.
5ـ قطعنامه 514 با اشاره صریح به قطعنامه 476 سعی کرده برای آن قطعنامه نیز مشروعیت و وجهه قانونی کسب کند.
6ـ در قطعنامه 514، شورای امنیت به خطر افتادن و تهدید صلح را احراز نموده، ولی همچنان اقدامی درمورد معرفی متجاوز و آغازگر جنگ و تنبیه او ننموده و اصولاً صحبتی از تجاوز به میان نیاورده است.
7ـ در این قطعنامه برای نخستین بار از برقراری آتش بس، عقب نشینی نیروها و تشکیل نیروی پاسدار صلح و استقرار آنها سخن به میان آمده است.
8ـ همچنین برای نخستین بار موضوعاتی مانند احترام به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها مورد توجه شورا قرار گرفته است. این مفاهیم آن قدر مسائل بی اهمیتی نیستند که در قطعنامه قبلی سهواً فراموش شده باشند و اینک که از نیروهای ایران احساس خطر می‌شود، این مفاهیم پررنگ می‌شوند. البته به هرحال وجود عباراتی چون احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی در این قطعنامه چرخشی آشکار به نفع جمهوری اسلامی ایران بود. هرچند شورا خواست تا با ذکر عدم مداخله در امور داخلی کشورها، نظر عراق را نیز در این بند تأمین کرده باشد.
9ـ در حالی که در قطعنامه 479 از دبیرکل خواسته شده بود ظرف 48 ساعت به شورای امنیت گزارش دهد، این مهلت در قطعنامه 514 سه ماه تعیین شده است. این بار شورای امنیت متوجه شده که مسئله به آسانی قابل حل نیست.
10ـ در قطعنامه اخیر برخورد جدی‌تر و قوی‌تری با مسئله شده است. علت عمده این بود که افکار بین‌المللی قدرت نظامی ایران را باور کرده بود و با حذف بنی‌صدر از ریاست جمهوری، یگانگی و وحدت نسبی در میان زمامداران جمهوری اسلامی ایران ایجاد شده بود. البته سایرعوامل نامساعد بین‌المللی به ضرر جمهوری اسلامی ایران هنوز موجود بود.
11ـ عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‌المللی که در بند 2 قطعنامه مطرح شد، هنگامی مورد گفتگو قرار گرفت که نیروهای عراق از اکثر نقاط مهم و استراتژیک ایران بیرون رانده شده بودند. به بیان دیگر، هنگامی صحبت از عقب نشینی نیروها شد که در نقاط جنوبی جبهه، نیروهای ایران به مرزهای بین‌المللی رسیده بودند.
به دلایلی که ذکر شد، قبول قطعنامه از طرف عراق و رد آن از طرف ایران قابل پیش‌بینی بود و این امر تحقق یافت. نهایت آن که، جمهوری اسلامی ایران پس از تصویب قطعنامه 514 در شورای امنیت دست به تحریم شورا زد و در جلسات آن شرکت نکرد. دلیل ایران این بود که چگونه آزادسازی سرزمین هایی که به طور غیرقانونی و با زور اشغال شده، می‌تواند تهدید عمیقی علیه صلح و امنیت بین المللی به شمار رود که تشکیل جلسه فوری شورای امنیت را ـ پس از نزدیک به دو سال که از اشغال این سرزمین‌ها می‌گذرد ـ ضروری سازد.