صفائی نامه: احوال و آثار آیة الله سید مصطفی خوانساری و پدر بزرگوارش

صفائی نامه مشتمل است بر سرگذشت و معرفی آثار و خدمات علمی دو شخصیت علمی معاصر یعنی سید احمد صفائی خوانساری و فرزندش سید مصطفی صفائی خوانساری. سید احمد صفائی خوانساری به عنوان یک کتابشناس و فهرست‌نویس زبردست با کتاب معروف کشف الأستار عن وجه الکتب و الأسفار شناخته می‌شود. کمبود منابع دو تأثیر در زندگی علمی سید احمد صفائی داشت. یکی آن که جهت کتاب کشف الاستار، چنانچه خود نیز گفته، با سختی و مشکل رو به رو بوده و همین موضوع، برجستگی کارهای علمی او را نشان می‌دهد. دوم این که به دلیل کمبود منابع و گاهی عسر و حرج مالی، آثار زیادی را به دست خود استنساخ کرده که این نیز مهم است.

فرزندش سید مصطفی خوانساری، به دلیل ارتباط با علما در قم و به ویژه آیت الله بروجردی (ره) مطالب زیادی برای تاریخ حوزه قم، روحانیت و ... دارد. مکاتبات و اسناد زیادی در این زمینه وجود داشته که برای اولین بار منتشر می‌شود و منبعی غنی در این زمینه است.

در فصل اوّل از باب اوّل کتا سرگذشت آیت‌الله سیداحمد صفائی از دوازده منبع تراجمی گزارش شده است. بیان دو سرگذشت به قلم فرزند دانشورش سید مصطفی بر غنای کتاب افزوده است.

فصل دوم با چهار بخش اختصاص به آثار آیت‌الله سیداحمد صفائی دارد: 1. تألیفات؛ 2. مستنسخات؛ 3. اجازات؛ 4. نامه‌ها.

امّا باب دومِ صفائی نامه که قسمت عمده این اثر را تشکیل می‌دهد همانند باب اوّل از دو فصل تشکیل شده است.

در فصل اوّل سرگذشت آیت‌الله سیدمصطفی صفائی از ده منبع و مصدر تراجم گزارش شده است. فصل دوم که اختصاص به آثار ایشان دارد از چهار بخش تشکیل شده است: 1. مصاحبه‌ها؛ 2. انساب، تراجم، نسخه شناسی و کتاب شناسی، و نکته های گوناگون؛ 3. اجازات؛ 4. نامه‌ها.

صفائی نامه دارای یک خاتمه است که اسناد و تصاویر دیدنی و جالبی در آن گنجانده شده است. گفتنی است بسیاری از اجازات، نامه‌ها، اسناد، و تصاویر برای اوّلین بار منتشر می‌شود و از نفایس محسوب می‌شوند. از این رو، حاوی مطالب مفید و اطلاعات بکر از وضعیت حوزه علمیه قم و روابط مرجعیت با علمای بلاد در قرن اخیر است.

از جمله اسناد مهم این کتاب، نامه‌هایی است از آیت الله العظمی بروجردی خطاب به آیت الله سید مصطفی صفائی.

مشهور است که سید مصطفی مسئول خرید کتاب برای کتابخانه مسجد اعظم بوده و در این نامه‌ها چند جا آیت الله بروجردی خطاب به وی خرید کتاب‌های مختلف را گوشزد می‌کند. یا کتاب‌هایی که مرحوم صفائی پیشنهاد می‌کند، برای خرید، تأیید می‌کند. در بین همین نامه‌ها، دو بار آیت الله بروجردی خطاب به سید مصطفی صفائی تأکید می‌کند که ماجرای خرید کتب آقای بهزادی را تمام کند. می‌دانیم که بخشی از کتابخانه محدث نوری در نجف اشرف، به داماداش شیخ شهید فضل الله نوری و بقیه فرزندان رسید که به ایران منتقل شد. آیت الله بروجردی باقی‌مانده کتاب‌های خطی این کتابخانه را که در دست علی بهزادی از نوادگان محدث نوری بود، خریداری کرده و به کتابخانه مدرسه خود در نجف اشرف فرستاد. با این نامه‌ها روشن می‌شود که واسطه خرید این کتابخانه، آیت الله سید مصطفی صفائی خوانساری بوده است. این کتابخانه در سال 1375 ق به قیمت 20 هزار تومان خریداری شده است. (اسناد ص 518 و 522) در نامه ص 518 آیت الله بروجردی که «هر روزه گرفتار مکاتبه» بهزادی بوده، خسته شده و به سید مصطفی صفائی نوشته که کار را تمام کند و ورقه قطعی معامله را از محاضر رسمی دریافت کرده و به دفتر ایشان برساند.

بقیه اسناد نیز نکات زیادی دارد که از حوصله این نوشتار خارج است.