چند روایت از شهید کامبیز ملک شامران؛ معلم و نویسنده کودکان

در روزهای نخست جنگ به جمع یاران شهید چمران پیوست و در همان ایام با یکی همکارانش در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ازدواج کرد. چند روز پس از ازدواج مجددا راهی جبهه شد و در جریان عملیات بیت المقدس در مسیر اهواز به خرمشهر به شهادت رسید.

امروز ۱۷ اردیبهشت، سالروز شهادت شهید «کامبیز ملک شامران» (مشهور به یوسف) یکی از چهار شهید شناخته شده عرصه داستان در جنگ تحمیلی است. شهید ملک شامران در ۲۵ شهریور ۱۳۴۱ در خانواده‌ای مرفه در تهران متولد شد و پس از گذراندن دوران دبستان در شهرهای لنگرود و اراک در مدرسه‌ فراز تهران‌پارس به ادامه‌ تحصیل پرداخت. دوران دبیرستان او که بواسطه آشنایی با یک کتابدار انقلابی نقطه عطفی در زندگیش بود در دبیرستان دانشگاه ملی گذشت. پس از آن به معلمی و نویسندگی برای کودک و نوجوان روی آورد. در روزهای نخست جنگ به جمع یاران شهید چمران پیوست و در همان ایام با یکی همکارانش در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ازدواج کرد. چند روز پس از ازدواج مجددا راهی جبهه شد و در جریان عملیات بیت المقدس در مسیر اهواز به خرمشهر به شهادت رسید.

علاوه بر شهید ملک شامران، شهید محمد جعفر بیگلو، شهید علیرضا شاهی و شهید حبیب غنی پور نیز آثار داستانی از خود به یادگار گذاشته اند. به اینها باید یک شهید مربوط به عرصه نقد ادبی هم اضافه کرد: شهید علی جمالپور.

آنچه می خوانید منتخب خاطرات خانواده و آشنایان شهید درباره اوست که از کتاب «کام یوسف» گزینش شده است. در این کتاب که با کوشش نفیسه ثبات و به قلم محمد طیب منتشر شده است، یادداشت‌هایی از نویسدگانی مثل مصطفی رحماندوست، جعفر ابراهیمی، محمدرضا سرشار، سید مهدی شجاعی و مهدی ارگانی به چشم می‌خورد:

یادم نمی آید که اول با کتاب منتشر شده اش «می روم برای کرم ها لانه بسازم» آشنا شدم و بعد از طریق این کتاب نام نویسنده آن در خاطرم نقش بست، یا اینکه نخست خود آن خوب را دیدم و سپس به وسیله خودش با کتابش آشنا شدم. اما هر چه بود، وجود چند خصیصه و نکته در خود و کتابش، باعث شد که از همان اولین برخورد توجهم به او جلب شود و به دلم بنشیند. چهره و حالاتش نشان نمی داد که از طبقات محروم و رنج کشیده باشد. به عکس؛ بیشتر به نظر می رسید که از یک خانواده متوسط مرفه باشد. رفتارش در عین حال که از اعتماد به نفس افراد طبقات متوسط به بالا خالی نبود، با احترام و تواضعی ناشی از نگرش مذهبی، نجابتی خاص همراه بود. در مجموع، خصوصیات ظاهری و رفتاری اش باعث می شد که در همان برخورد اول، جایش را در دل طرف مقابل باز کند. خاصه که در همان دقایق او طوری با من خودمانی شد که گویا مدتهاست یکدیگر را می شناسیم. [۱]

نکته جالبی که از کتابش به خاطرم مانده است، کوتاهی داستان ها، سادگی نسبی پیرنگ های آن، و بخصوص موضوع داستان “می روم برای کرمها…” بود. که برای من بسیار تازگی داشت، زیرا در این داستان، خردسال قهرمان آن برای کرم های باغچه شان، به سبب آنکه خانه نداشتند، دل می سوزاند و در صدد بر می آمد که برای آها لانه ای تدارک ببیند. این به نظرم عجیب، اما لطیف بود و از لطافت رح نویسنده اش حکایت می کرد.[۲]

سالهای قبل از انقلاب اسلامی ما «تهران پارس» می نشستیم. اکثر همسایه ها به اصطلاح مرحوم دکتر حسابی «مُدرِن»[۳] بودند. در محله ما تنها سه خانواده مذهبی پیدا می شد. تهران پارس چندان محله غرب زده ای بود که حتی خانواده های کاملا مذهبی برای حفظ فرزندانشان مشکل داشتند. فرزند خانواده پایش را که از حریم خانه بیرون می گذاشت، با انواع بی بندوباری ها و بی قیدی های اخلاقی و اجتماعی مواجه بود.[۴]

خانواده کامبیز، از نظر عاطفی به او نزدیک بودند، ولی از نظر فکری، دور. این وضعیت موجب اختلاف های متعددی می شد که ریشه در فکر و نظر و عقیده و باورهای کامبیز و خانواده اش داشت، ولی خانواده کامبیز می خواستند آن را در چارچوب روابط عاطفی حل کنند که خب معلوم بود نمی شود. یک دوره ای که اختلافات کامبیز با خانواده اش زیاد شد، کامبیز صلاح دید کمتر توی خانه شان باشد. به همین دلیل شب ها می آمد در دفتر نشریه اتحاد جوان که با همت همسرم؛ شهید بنکدار و دوستانش راه افتاده بود. گاهی چیزی برای مجله می نوشت یا کمک های دیگری می کرد و شب ها هم همانجا استراحت می کرد.[۵]

توی کوچه کامبیز، دو جوان همسن و سال ما بودند که یکی کیومرث بود و دیگری سیروس. هر دو زرتشتی بودند. دوستی آنها با کامبیز رویشان اثر خاصی گذاشت. سیروس پسری منطقی بود و دوست داشت هر چیزی را به صورت استدلالی بررسی کند. کامبیز هم آدمی منطقی بود. سیروس هم به همین خاطر دوستش داشت. با کیومرث هم همین طور بودیم. او هم در روابطی که با من و کامبیز پیدا کرده بود، قلبش نسبت به اسلام نرم شده بود. اما با کوچ خانواده اش به امریکا و دریافت پناهندگی از آنجا رشته ارتباطی ما از هم گسیخت. سیروس ماند و در اثر پرس و جوها و حس حق جویی که در وجودش بود به اسلام گروید.

بعد از شهادت کامبیز، سیروس خیلی منقلب بود، خیلی گریه می کرد. مادر سیروس هم همین طور. طبیعی بود که شهادتش دل همه را آتش بزند.[۶]

روز چهلم کامبیز رفتم سر مزارش. بستگان کامبیز خیلی هاشان آنجا بودند و بعضی هاشان هم از آمریکا آمده بودند. واقعا آنروز احساس کردم که کامبیز توی این خانواده غریب بوده است. این صحنه یادم نمی رود که وقتی بعضی از خانم هایی که سر مزار آمده بودند، با آن لباس ها و شکل آرایششان، دستشان را روی قبر گذاشتند، من احساس کردم، روی قبر کامبیز یک جواهر فروشی راه انداخته اند، بس که انگشتان این دست ها پر بود از انواع انگشتری و حلقه و نگین سنگ های گرانبها! آن لحظه بود که فهمیدم چرا کامبیز در برگزاری مراسم ازدواجش به تقدس مسجد پناه آورده بود و به غریبی و مظلومیت کامبیز شهادت دادم.[۷]

کامبیز اسمی است که به نظر من معنای خیلی خوبی دارد. این اسم از دو جزء ترکیب شده؛ یکی “کام” که معنای مراد و میل و آرزو دارد. دیگر هم “بیز” است که از بیختن می آید. “کامبیز” یعنی کسی که کام را از خودش دور می کند، یعنی کسی که با نفسش مبارزه می کند.[۸]

توی همان روزهای انقلاب که کامبیز می آمد مسجد، ما یکی از کارهایی که می کردیم، این بود که اسم ها و نام هایی را که بومی “ملی گرایی”، “غربزدگی” و “حکومت شاهنشاهی” می داد، با این استدلال که الان دیگر انقلاب شده، به اسامی دیگری تبدیل می کردیم. مثلا اگر کسی از دوستانمان نام خانوادگی اش “ایران پرست” بود، صدایش می زدیم “خدا پرست”. در همین حال و هوا، اسم کامبیز را هم گذاشتیم “کاظم” که به جهت آوایی نزدیک ترین اسم بچه مسلمانی به “کامبیز” بود.

بعداً از کامبیز شنیدم که همسرش نام یوسف را برای او پسندیده است. به کامبیز گفتم: «خیلی اسم بامسمایی است. مبارک است، ان شاء الله!»[۹]

یکی از روزهای مهرماه ۸۹ به نمایشگاه رسانه های دیجیتال در مصلای تهران رفته بودم. از بنیاد شهید هم کسانی با امکانات رایانه ای شان آنجا حضور داشتند. در دلم یاد شهید کامبیز ملک شامران تازه شد. از مسئول غرفه خواهش کردم به من بگوید چند شهید با اسم کوچک کامبیز داشته ایم. گمان می کردم این تعداد اندک باشد، شاید حتی کمتر از تعداد انگشتان دست! ولی این طور نبود. برایم ۵۷ شهید را با نام کوچک کامبیز شمرد که اصلا فکرش را هم نمی کردم و برایم جالب بود. [۱۰]

کامبیز صدای خوش و دل نشینی داشت. وقتی توی حانه مان می نشست و دعای کمیل می خواند، همه اهل منزل می آمدند و پا به پای کامبیز دعا می خواندند. دخترهای همسایه طبقه پایینی می گفتند، هر وقت کامبیز نماز می خواند و یا قران و دعا، پدرمان ما را صدا می زد و می گفت: «بچه ها ساکت باشید و فقط گوش بدهید!» چون کانال کولرمان مشترک بود، اگر سر و صدا نمی کردیم می توانستیم صدای زیبای مناجات کامبیز را بشنویم. همه مان می نشستیم و ساکت گوش می دادیم.[۱۱]

مسجدهای مختلفی را سر می زد و آنجاها نماز می خواند. از جمله مسجدهایی که سر می زد و بیشتر دوست داشت، مسجد جامع نارمک در خیابان سمنگان بود. مراسم ازدواجش را در مسجدالجواد گرفت و مراسم شهادتش را در مسجد جامع نارمک برگزار کردند. در هردو مراسم هم حاج آقای رستگاری که صدای خوششان در مراسم پر استقبال دعاهای کمیل سالهای نخست انقلاب همچنان در گوشم هست، حضور داشتند.[۱۲]

از جراحت دستش برایم گفته بود که به تجویز دکتر در فواصل زمانی کوتاهی باید هر روز چند دقیقه دستش را زیر آب گرم ماساژ بدهد تا پوست دستش خشک نشود و اذیتش نکند. ولی توی کانون که بودیم، حاضر نبود این کار را بکند. می گفت: «این آب مال همه مردم است. احساس می کنم اگر دستم را بیش از آنچه همه استفاده می کنند متعارف است، زیر شیر آب نگه دارم، از حقوق ملت دزدی کرده ام.»[۱۳]

مهندس چینی فروشان(در کانون پرورش فکزی کودکان) می گفت: «بار آخری که که می خواست به جبهه برود، مبلغی پول داخل پاکت گذاشته بود و از طریق همسرش بدستم رساند. کامبیز گفته بود: “این بابت ساعاتی است که در آن ساعتها استراحتی کرده ام که شاید به آن نیازی نداشته ام. یا در گفتگویی شرکت کرده ام که شاید ضرورتی نداشته است.” این در شرایطی بود که از نحوه کار او خیلی هم راضی بودیم.»[۱۴]

کامبیز اهل دروغ گفتن نبود. مایل هم نبود به دیگران در مورد مجروح شدنش معلومات بدهد و از هر چه که اندکی شائبه ریا در آن بود پرهیز می کرد. یک روز که با هم رفته بودیم، مسجد جامعه نارمک نماز بخوانیم، کامبیز در جبهه مجروح شده و ترکش خمپاره حساب دستش را رسیده بود. دستش را که گچ گرفته بود، آویخته بود به گردنش و با همان حال آمده بود مسجد. یکی از دوستان مسجدی مان که خیلی از حال و روز کامبیز اطلاعی نداشت، او را که دید، گفت: «فلانی دستت چی شده؟» کامبیز هم با همان روی گشاده و تبسم همیشگی گفت: «چیزی نیست، یک تکه آهن به دستم خورده!»

بعدا که کامبیز شهید شد، این دوستمان تازه متوجه شد کامبیز، آنروز چه گفت و چرا آنطور گفت.[۱۵]

سال ۵۹ یا ۶۰ بود. یادم هست که «ویترای» کار می کرد که یک جور نقاشی روی شیشه بود. یکی از اولین چهره هایی که کشید، چهره آقای خامنه ای بود. آن زمان هنوز آقای خامنه ای بین مردم، مثل امروز شناخته نبودند و این انتخاب برایم جالب بود.[۱۶]

برای اینکه بتواند برای بچه ها داستان مناسبی بنویسد، گاهی به جنوب شهر می رفت تا وضع مردم پایین شهر را از نزدیک ببیند، دردها و گرفتاری های آنها را لمس کند و منطبق بر شناختی که با همه وجودش پیدا می کند، بنویسد.[۱۷]

قبل از چاپ داستانهای کوتاهش، دست نوشته های آن را به من داد که بخوانم. من آنرا نزد یکی از نویسندگان برای اظهار نظر بردم. ایشان بعد از مطالعه گفتند: «این نوشته کسی است که بیست سال قلم زده باشد»؛ در حالی که کامبیز آن موقع فقط هجده سال داشت.[۱۸]

پادگان هم که دیدن کامبیز رفته بودیم، خوش رویی همیشگی خودش را داشت. در عین حال احساس کردم کمی ناراحت است. گفت: «همین جور ما را معطل نگه داشته اند و نمی فرستند جبهه» گفتم: «چیزی نمی خواهی برایت بیاوریم؟» گفت: «چرا؛ اگر زحمتی نیست چند جلد کتاب داستان بچه گانه برایم بیاور.» با تعجب پرسیدم: «برای چه خواهی؟» گفت: «من اینجا یک دوستی پیدا کرده ام که شاگرد نانواست. دو سه کلاسی سواد داشته، اما چون کسی نبوده با او کار کند، آموخته هایش را از یاد برده. حالا من تا اینجا هستم می توانم کمک کنم، دوباره آنچه را بلد بوده، بیاد بیاورد.»

بعدا فهمیدم مدتی را که توی پادگان بوده، بیکار نمانده و برای افراد آن پادگان کلاس قرآن گذاشته و برای کم سوادها و بی سوادها هم سوادآموزی گذاشته است.[۱۹]

بار دوم که مجروح شده بود، از حالات نفسانی درونی اش شکایت می کرد. نگران بود مبادا به خاطر مجروح بودنش دچار عجب و تکبر ناخواسته ای شود. دنبال این بود که خودش را درست کند. می گفت: «من شخص ضعیفی هشتم. اگر ایمانم قوی بود این احساساتی که آسمان دلم را طوفانی می کند نمی توانست چنین آزاردهنده مرا با خود به این سو و آن سو ببرد.» به دنبال این اتفاق و اینکه می خواست ایمانش را تکمیل کند، موضوع ازدواجش را مطرح کرد.[۲۰]

«مدتی بود که برایش سوال شده بود که چرا شهید نمی شود؟ چراکه او در صحنه های خطرناکی حضور می یافت که قاعدتا باید به شهادت می رسید. ولی برعکس! یا هیچ آسیبی می دید، یا به نسبت خطرناکی اوضاع، دچار جراحت مختصری می شد. این سوال برایش مطرح بود تا شبی حضرت فاطمه سلام الله علیها را خواب دید. حضرت در خواب به کامبیز فرمودند: “تو ازدواج کن، هر چه از خدا می خواهی ما به تو می دهیم” این شد که کامبیز افتاد دنبال موضوع ازدواجش و بعد از ازدواج هم به فاصله کوتاهی شهید شد.»[۲۱]

همسر کامبیز دختری بود که به جز اینکه همسر کامبیز بود، همراه و دوست و همدم او هم بود. مصداق این آیه شریفه که «و از نشانه های او اینکه از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید، و میانتان دوستی و رحمت نهاد.» او هم کامبیز را برای شهادت آماده کرد و و هم بر شهادت کامبیز صبر کرد.[۲۲]

کامبیز جذب شهید چمران شد. زمینه ای که چمران در ستاد جنگ های نامنظم آفریده بود، کامبیز را جذب کرد و با خود برد. شهید چمران روحیاتی داشت که به کامبیز نزدیک بود. اول از همه اینکه چمران عاشق خدا بود و عالمانه هم به این عشق رسیده بود. اگر زمانی بشنوم که کامبیز فقط با یک روز هم سفر شدن یا حتی یک بار هم سفره شدن با شهید چمران، مجذوب او شده؛ اصلا تعجب نخواهم کرد.[۲۳]

کامبیز توی گروه شهید چمران بود. شهید چمران یک الگوی واقعی برایش بود. به هم نزدیک بودند. همیشه از خصوصیات دکتر چمران، تواضعش، قدرت فوق العاده اش در فرماندهی و ارتباط خیلی صمیمانه ای که با زیردستانش داشت، صحبت می کرد.[۲۴]

نوروز سال ۶۱ با پدر کامبیز رفتیم بهشت زهرا. کامبیز رفت سر خاک شهید چمران که خیلی او را دوست می داشت و از او خیلی تأثیر پذیرفته بود. مدت مدیدی سر مزار چمران نشسته بود و نمی آمد. توی عالم خودش بود. گریه می کرد و با شهید چمران حرف می زد. گویی از یاد برده بود که من و پدرش منتظر او هستیم. من هرگز نفهمیدم کامبیز با چمران چه گفت و از او چه خواست. ولی هرزچه بود، چند هفته بعد – پیش از آنکه نخستین سالگرد شهادت چمران برسد- کامبیز همسایه دائمی او شد.[۲۵]

اولین شبی که آمدیم توی خانه مشترکمان، مهمان داشتیم و از قضا با آنها هم خیلی خودی و بی دربایستی بودیم. شب که شد از مهمانانمان اجازه گرفتیم و با کامبیز دوتایی رفتیم جلسه حاج آقا مجتبی تهرانی.[۲۶]

تقریبا شانزدهم اسفندماه سال ۶۰، مریم و کامبیز رفتند به منزل مشترکشان. مختصر وسایلی هم داشتند که بردند و توی خانه چیدند. حدود دو هفته از زندگی مشترکشان گذشته بود که مریم و کامبیز روز بیست و هشتم اسفند با هم به نماز جمعه می روند. امام جمعه آن روز آقای خامنه ای بودند و ضمن خطبه ای که خواندند راجع به جبهه صحبت کردند و خطاب به جوانها گفتند: «هزاران جوان مسلمان از تمام گوشه و کنار این کشور به شوق و عشق جانبازی و فداکاری به طرف جبهه ها سرازیر شده اند. باز هم بسیاری مایل اند بروند و من به آنها می گویم بروند؛ مخصوصا جوانان کارآزموده و دوره دیده.»

مریم می گفت: تا آقای خامنه ای این حرف ها را زدند، من از دلم گذشت که که الان کامبیز به فکر رفتن به جبهه خواهد افتاد. همین طور هم شد. وقتی آمدیم، بلافاصله گفت: «من باید بروم جبهه.»[۲۷]

کامبیز که می خواست برود جبهه، با مخالفت شدید پدر و مادرش مواجه شد. مادر کامبیز، شب و روز می گریست و آرام و قرار نداشت، گویی می دانست که این بار اگر کامبیزش برود، دیگر او را نخواهد دید. کامبیز هم که شأن و عظمت مقام مادر در نگاه اسلام وقوف داشت و هم مادرش را بسیار دوست داشت و برای مادرش – به تعبیری که خود خانم ملک شامران داشت- مادری می کرد. اینجا بود که به نظرم کامبیز به خدایش گفت: «خدای من! راه درست را به من نشان بده! چه کنم؟ مادرم را با این بی تابی رها کنم و بروم یا بمانم؟» بعد استخاره کرد. آیه ای آمد که می گفت: «…انما اموالکم و اولادکم فتنهٌ…» می گفت: نزد خداست «اجرٌ عظیمٌ».

وقتی این آیه آمد، بلافاصله آن را به ما نشان داد و گفت: «ببینید! قرآن هم می گوید من وظیفه ام اینست که اینجا بمانم.»[۲۸]

به کامبیز توصیه می کردم که خیلی، جبهه نرود. به او می گفتم: «ببین! حیف است تو شهید بشوی! می دانی چرا؟ آخر تو قلمی داری که به درد این نظام می خورد. این قلم را هر کسی ندارد. قلم روشنفکران با تمام قدرتی که دارند، علیه این نظام و انقلاب است. الان وظیفه و جهاد تو اینست که مطالعه کنی، بخوانی و بخوانی، بنویسی و بنویسی و از انقلاب به تعبیر امروزی ها، حمایت هنری و اندیشه ای کنی. جهاد تو باید یک جهاد هنری و یک جهاد قلمی باشد.»

کامبیز این حرفهایم را مستقیم نقد نمی کرد و جواب نمی داد. اما در عین حال از ضرورت حضور در جبهه می گفت و معلوم می شد چنین حرفهایی را قبول ندارد. کامبیز درست فهمیده بود. واقعا آنچه “آدم” می ساخت، “جبهه” بود. آنچه وظیفه اصلی همه عاشق انقلاب و امام بود، بودن در جبهه بود. جنگ در رأس همه امور کامبیز بود، همانگونه که امام می خواست.[۲۹]

کامبیز سه بار جبهه رفت. بار اول موقعی بود که با هم توی دفتر نشر فرهنگ اسلامی کار می کردیم. بار دوم وقتی بود که با هم پیش استاد عابدی(مترجم آثار سید قطب) عربی می خواندیم و بار سوم بعد از ازدواجش بود که رفت و شهید شد. یک بخش از عملیات فتح خرمشهر، این بود که قوای دشمن پراکنده شوند و نتوانند به طور متمرکز با عملیات رزمنده های ما برای آزادسازی خرمشهر مقابله کنند. گروه کامبیز مأموریتشان همین عملیات فریب دادن دشمن بود. آنها موفق شدند دشمن را به سمت دیگری بکشانند و تمرکز آنها را بر هم بزنند. کامبیز در همین عملیات شهید شد.[۳۰]

این طوری که می گفتند؛ شهید شدن کامبیز برای کمک به یک نفر از همرزم هایش بوده است. گویا یکی از همرزمانش شهید یا مجروح می شود و پشت خاکریز می افتد، کامبیز برای آوردن او که می رود، شهید می شود.[۳۱]

کامبیز ما را – همه ما را – از زاری پرهیز داده بود و گفته بود اگر شهید شود، به بزرگترین آرزویش رسیده است و ما نباید بخاطر او که اینک زنده تر شده و نزد رب خودش روزی می خورد، مویه کنیم.[۳۲]

از سال ۶۱ که کامبیز شهید شد، تا امروز خیلی چیزها تغییر کرده، خیلی حرف ها یک جور دیگر شده، خیلی آدم ها جابجا شده اند و تغییر کرده اند، اما در مورد شهید ملک شامران چیزی تغییر نکرده است. همچنان درباره او اشتیاق به دانستن بیشتر وجود دارد. هنوز جامعه می خواهد او را بشناسد، عمیق و درست بشناسد. سالیان بسیاری را سپری کرده ایم، اما تشنگی جوانها برای شناختن او هنوز باقی است. به نظر من یکی از آن قرائنی که می تواند نشان دهد، راه او درست بوده و مسیرش را درست انتخاب کرده، همین است.[۳۳]

همه این کارها که می کنیم، برای چیست؟ از درس و مشق و مدرسه و دانشگاه بگیر تا شعر گفتن و قصه نوشتن و فیلم ساختن. از محراب و مسجد و عبادت بگیر تا انفاق و تصدق و قربانی. از تلاش معاش بگیر تا کوشش های فردی و اجتماعی و سیاسی و …

…… همه این تلاش های طاقت سوز یرای قرب به خداست، اگر آفات پیدا و پنهان در مخاطره شان نیفکند. حال اگر کسی بیاید و این ره صد ساله را یک شبه طی کند، غبطه برانگیز نیست؟ …. اینست که من به حال شهید ملک شامران و همه شهیدانی چون او غبطه می خورم. چه فرق می کند که شهید ملک شامران چند قصه نوشته باشد و چند کتاب منتشر کرده باشد؟ بزرگترین هنر این شهید، شهادت اوست و بهترین توفیق او انتخاب شدنش و زیباترین قصه او کیفیت رفتنش.

پی نوشت ها :

 [۱]_ مصطفی رحماندوست

[۲] _ همان.

[۳] _ از روی تقلید و اجبار مدرن شده، کسی که به مدرنیته تشبث و تظاهر می کند، بی آنکه جوهر مدرنیته را درک کرده باشد.

[۴] _حجت الاسلام سید سعید لواسانی، دوست شهید.

[۵] _ مینو امینی، خاله شهید ملک شامران و همسر شهید بنکدار.

[۶] _ کیوان الچیان دوست شهید.

[۷] _ هم مدرسه ای شهید.

[۸] _ جعفر ابراهیمی (شاهد).

[۹] _ حجت الاسلام سید سعید لواسانی، دوست شهید.

[۱۰] _ محمدرضا طبیب زاده، دوست شهید.

[۱۱] _ دکتر مریم متولیان، همسر شهید.

[۱۲] _ محمدرضا طبیب زاده، دوست شهید.

[۱۳] _ همسر شهید.

[۱۴] _ ملیحه متولیان، همکار و خواهر همسر شهید.

[۱۵] _ عباس غضنفری، دوست شهید.

[۱۶] _کیوان الچیان.

[۱۷] _ کیوان الچیان.

[۱۸] _ هم دبیرستانی شهید.

 [۱۹]_ خواهر همسر شهید.

[۲۰] _ کیوان الچیان.

[۲۱] _ محمدرضا طبیب زاده، به نقل از سیروس، دوست شهید.

[۲۲] _ کیوان الچیان.

[۲۳] _ سید سعید لواسانی.

[۲۴] _ زهرا مخدومی.

[۲۵] _ همسر شهید.

[۲۶] _ همسر شهید.

[۲۷] _خواهر همسر شهیذ.

[۲۸] _ همسر شهید.

[۲۹] _ سید سعید لواسانی.

[۳۰] _ محمدرضا طبیب زاده.

[۳۱] _ همسایه شهید.

[۳۲] _ همسر شهید.

[۳۳] _ جعفر ابراهیمی (شاهد)

کتاب «کام یوسف» با کوشش نفیسه ثبات و به قلم محمد طیب