رابطه روحانیون با شاهان از صفویه تا پهلوی/ مشارکت در حکومت صفویه تا براندازی رسم شاهانه

یعقوب توکلی استاد دانشگاه و مورخ در گفت‌وگو با خبرنگار تاریخ خبرگزاری فارس، در مورد مسئله مواجهه روحانیت با حاکمیت در طول تاریخ اظهار داشت: این مواجه به چند دوره تقسیم می‌شود: دوره نخست، دوره مشارکت در حاکمیت است که این دوره، دوره صفویه است. در این دوره روحانیت شریک قدرت حاکمیت است و در واقع موید همدیگر نیز هستند.

وی افزود: دوره بعد دوره تعارض و ایستادگی در برابر حاکمیت است. این زمان، زمان نادر‌ شاه است. نادر‌شاه به به اهل تسنن گرایش داشت و در مسئله وحدت بین حکومت ایران و عثمانی برخی مباحث مورد ادعا اهل تسنن درباره شیعیان را قبول کرد تلاش داشت ادعاهای شیعیان مثلا شهادت به امیرالمومنین را در اذان حذف کند. این مورخ ادامه داد: البته این فرمان نادرشاه مورد اعتراض علمای وقت قرار می‌گیرند و به گونه‌ای که ملاباشی وقت را در مغان به طرز فجیعی مجازات می‌کند و در مقابل این مجازات کسی جرات اعتراض نداشت.

توکلی با بیان اینکه  نادرشاه بعد میثاق نجف را به روحانیون شیعه و سنی در نجف تحمیل می‌کند و بلافاصله بعد از اینکه نادرشاه از نجف برگشت این میثاق هم کنار گذاشته شد.افزود: گفتمان روحانیت در دوره حاکمیت قاجار تا جنگ دوم ایران و روس مشارکت است. در آن جنگ به خاطر اینکه خطر دشمن خارجی هم از جانب روسیه و عثمانی پررنگ شده بود.

وی ادامه داد: روحانیت با نظام سیاسی مشارکت و همراهی می کند و به نوعی موید حاکمیت است. «ملااحمد نراقی» در مقدمه کتاب «معراج السعاده» به ستایش از فتحعلی‌شاه قاجار می پردازد و بعد در جریان جنگ ایران و روس علما فتوای جهاد می‌دهند و در جنگ شرکت می‌کنند.

نویسنده کتاب «راز درخت سیب» افزود: اما بعد از اینکه سیاست‌های غلط فتحعلی شاه را در جنگ می‌بینند و از نزدیک لمس می‌کنند نتیجه جنگ با وجود اینکه ایران در میدان به پیروزی رسیده‌ است به علت جهل حاکمان به دشمن واگذار می‌شود.

وی ادامه داد: ملا احمد نراقی وقتی دید که در میدان جنگ شکست نخوردیم و در عالم سیاست شکست خوردیم در کتابی از حاکمان جاهل سلب ولایت می‌کند و نظریه ولایت فقیه که همان نظریه حکومت انسان کامل است را مطرح می‌کند.

توکلی تصریح کرد: حتی بعد از طرح نظریه ولایت فقیه حاکم فتحعلی‌شاه قاجار را به کاشان راه نمی‌دهد و ایستادگی می‌کند از این به بعد خط ایستادگی روحانیت شروع می‌شود بعد از این ما شاهد شروع ایستادگی مرجعیت شیعه هستیم.

وی افزود: این در واقع با غلبه اصولیون بر اخباریون، مرجعیت شیعه به شکل نوین دوباره ظهور پیدا می‌کند.آقا وحید بهبهانی، آقا محمد‌حسن شیخ‌ صاحب جواهر، شیخ‌ مرتضی انصاری، میرزا حسن شیرازی بروز پیدا می‌کند در این دوره تلاش مرجعیت برای تاثیر‌گذاری بر حاکمیت برای به تبعیت درآوردن حاکمیت است.

نویسنده کتاب «فرهنگنامه جاودانه‌های تاریخ» ادامه داد: روحانیت در آن مقطع تاریخی پی برد که نمی‌تواند حکومت را تغییر دهد تلاش کرد حاکمیت تابع مرجعیت شود.

وی افزود: با توجه به این تحلیل زمانی که میرزا حسن‌خان سپهسالار و ناصر‌الدین شاه از سفر انگلستان بر می‌گردند در آن سفر قرارداد رویترز را امضا کرده بودند ملاعلی‌ کنی به عنوان روحانی بزرگ شهر تهران به ناصر‌الدین شاه پیغام می‌دهد. که سپهسالار نباید به عنوان نخست‌وزیر وارد ایران شود به خاطر قراردادی که امضا کرده است همچنین قرارداد باید لغو شود و در این واقعه تاریخی می‌بینیم حاکمیت تابع روحانیت قرار می‌گیرد هم سپهسالار بر کنار می‌شود و هم قرارداد لغو می‌شود.

توکلی خاطرنشان کرد: این جریان در قرارداد «رژی» که همان تنباکو است هم اتفاق می‌افتد. در جریان‌های دیگر هم شاهد تلاش روحانیت هستیم که حاکمیت تابع شود برای اینکه نمی‌تواند حاکمیت را به دست بیاورد در تلاش برای تبعیت حاکمیت است.

وی افزود: اما زمانی که می‌بیند که روند جهل، اشتباه و سیاست‌های غلط در دستگاه جور ادامه پیدا می‌کند آن زمان مشروطه‌خواهی به عنوان یک راه‌حل مطرح می‌شود مشروطه خواهی به عبارتی دفع افسد به فاسد است.

نویسنده کتاب «سبک‌شناسی تاریخ نگاری و نظریه انقلاب و تروریسم» در پایان خاطرنشان کرد: روحانیت به سمت مشروطه گرایش پیدا می‌‌کند و این زمانی است که قاطبه روحانیت گفتمان مشروطه را به عنوان راه‌حل می‌پذیرد از آخوند خراسانی، ملا عبدالله مازندرانی تا طیفی از روحانیونی که در داخل کشور هستند اما به دلیل اینکه مرجعیت در نجف است و حوزه اصلی قدرت شیعی و روحانیت در ایران نیست علمای نجف نتوانستند با باطن اصلی منتقدان دین آشنا شوند.