درنگی در زندگی شیخ اسماعیل تائب مسئله‌گوی تبریزی/ رحیم نیکبخت

وی از زمره شاگردان آیت الله جواد آقا ملکی تبریزی عارف وسالک معروف است که به علت حضور در قیام مسجد گوهر شاد پس از سرکوب خونین مردم به همراه عده ای دستگیر و از مدتی زندانی وسپس تبعید گردید. سالگرد سرکوب قیام مسجد گوهر شاد فرصتی است تا به زندگی ومبارزات وی نگاهی اجمالی داشته باشیم.ضمن اینکه وی شاعر توانایی در مرثیه سرایی اهل بیت (ع) بود .وی همچنین علیه کشف حجاب و درجواب ادعاهای کسوری در توهین به مقدسات اسلامی اشعاری سروده است. خوشبختانه استاد محترم جناب آقای سالک رحیمی مرثیه پژوه محترم در صدد گردآوری و انتشار اشعار مرثیه این شخصیت مبارز ومجاهد است .مطلبی که تقدیم خوانندگان محترم سایت کتابخانه مجلس می گردد از مجموعه تازه انتشار یافته جستاری در میراث اسلامی ،دفتر ششم ،ویژه نامه مرثیه پژوهی ،انتشارات سفیر اردهال 1393 نقل می گردد:

زندگی نامه:

درباره شیخ اسماعیل تائب[2] افزون بر لغت‌نامه‌ی دهخدا و کتاب سیمای فرزانگان، تألیف رضا مختاری، مطالبی درباره‌ی او در منابع معتبری مانند الذریعه الی تصائیف الشیعه و فهرست کتاب‌های چاپی فارسی تألیف خانبابا مشار نوشته شده است.شیخ آقا بزرگ تهرانی در مجلدات 3، 4، 11 و 15 الذریعه به مناسبت‌های مختلف از شیخ اسماعیل یاد کرده است.[3]خانبابا مشار، شیخ اسماعیل را این‌چنین معرفی کرده است:

«... از شعرا و وعاظ معاصر است و سال‌هاست با کمال زهد و درستی در مشهد مقدس مشغول ترویج دین است...»[4]

مرحوم علیرضا میرزا حکیم خسروانی، مترجم کتاب مراقبات حکیم نامی میرزا جوادآقا ملکی تبریزی، به مناسبتی به دوستی خود با شیخ اسماعیل اشاره‌ای کرده و درباره او نوشته است:

«مدتی در اراک و قم در خدمت مرحوم آیت‌الله حائری یزدی بود و سپس به مشهد مقدس مهاجرت نمود و تا آخر عمر در مدرسه فاضل‌خان جنب صحن مقدس به سر می‌برد و در مسجد گوهرشاد به ترویج و تذکار مسائل دینی و دادن اندرز و تربیت نفوس می‌پرداخت و شاعری مذهبی و مردی دانشمند و وارسته و با تقوا بود... و در بعضی از اشعارش سوخته تخلص می‌کرد و با این بنده محبتی داشت. از او پرسیدم تخلص سوخته به چه لحاظ بوده است. فرمود: برای آن‌که اگر به پسرم پدرسوخته بگویند به‌جا باشد و بگوید:

او به راستی سوخته بود و تخلصش به سوخته، این بیت مولانا را به یاد می‌آورد که درباره حال خود گفت:

تائب تبریزی از شاگردان میرزا جوادآقا ملکی عارف نامی بود و از این رو در آثار و تألیفاتش اثر تربیتی آن مرد خدایی متجلی شده است. تائب در فقدان استادش مرثیه‌ای به عربی سرود که آن را «القصیده الجوادیه» نام نهاد.[6]

مؤلف کتاب «آیت عرفان»[7] که آن را در شرح‌حال و زندگی جواد آقا ملکی تبریزی نوشته اطلاعات بیشتری درباره تائب تبریزی به عنوان یکی از شاگردان برجسته میرزا جوادآقا ملکی ارایه داده است:

او در این باره براساس مقدمه کتاب تذکرةالمتقین تائب تبریزی نوشته است:

«جناب عالم زاهد شیخ اسماعیل تبریزی فرزند برومند حاج حسین تبریزی است که در اشعارش به «تائب» تلخص می‌کرد. تائب علم و ادب را در عنفوان جوانی فراگرفت سپس در نجف نزد اساتید عصر از جمله مرحوم آخوند خراسانی و مرحوم شیخ محمدحسین غروی اصفهانی فقه و اصول را، و در محضر شیخ محمد بهاری و مرحوم سیداحمد کربلایی ادب و اخلاق را تحصیل نمود.

او در اواخر عمر ساکن شهر مشهد مقدس رضوی گردید و در همان جایگاه بهشتی‌نشان در هفدهم ربیع‌الثانی 1374 در سن 88 سالگی به سوی رضوان الهی پر کشید و در باغ رضوان مدفون گردید.»

آقای شیخ علی‌اکبر مروج ماده‌ی تاریخ درگذشت وی را با این بیت بیان نموده است:

مرحوم تائب با ذوق سرشار و حفظ وافری که در ادب و اخلاق و سایر فنون داشت از خود آثار زیادی را بر جای گذاشت که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1- تذکرةالمتقین: تائب در این کتاب مطالب اخلاقی و تعدادی از نامه‌های اساتید عرفان (شیخ محمد بهاری و آخوند ملاحسینقلی همدانی و ملامحمد بیدآبادی و سیداحمد کربلایی) را جمع‌آوری و تدوین نموده است.

2- ابلاغ‌المبین: به نثر فارسی و در دوازده هزار سطر در رد آئین مسیحیت.

3- عقایدالاسلام: ترجمه‌ی عقایدالاسلام از ترکی به فارسی که به مقدس اردبیلی منسوب است.

4- مرأت‌المتقین: کتابی است به فارسی و در اخلاق و معارف، مؤلف کتاب، این اثر را خلاصه کرده و تلخیص آن را مجلاةالمحققین نامیده است.

5- روح و ریحان: کشکولی است به نظم و نثر در سه جلد حاوی مطالب اخلاق عرفانی، قصص، حکایات، تاریخ و زندگینامه.

6- دیوان اشعار: شامل قصائد در مدایح و مراثی ائمه(ع) و مقطعات و رباعیات که بیش از هشت هزار بیت است مطلع یکی از قصائدش این است:

تائب غیر از این کتاب‌ها منظومه‌های متعددی نیز دارد که تعداد آن‌ها قریب 37 منظومه است.[8]

لازم به ذکر است آثار خطی متعددی به ویژه به شعر از این شخصیت کمتر شناخته شده باقی مانده است که در مجمع ذخایر اسلامی (کدنا) نگهداری می‌شوند. آثاری که به مطالب نوشته حاضر مربوط می‌شود و لازم است انتشار یابد به این شرح است، مجموعه‌ای مشتمل بر: بوم‌نامه، ابله‌نامه، حیرت‌نامه، قصیده رمزیه، قصیده صدقیه، غفلت‌نامه سروده شده در 1356، بلبل‌نامه سروده شده در 1356، چهار بیت در زندانی شدن تائب در زندان قصر سروده سیدعلی نواب ملقب به احتشام رضوی در 17 ربیع‌الاول 1356، حل اشکال در احکام شخص خنثی، اشعاری در خلاصی وی از زندان در 8 شوال 1356، قصیده خلاصیه، تسلیت‌نامه که در فوت فرزند علی‌آقا شالچیلار تبریزی به کسان او نوشته، چند بیت از ناموس‌نامه، و نیز رباعیات و حکایات متفرقه به نظم مابین مطالب فوق آمده است، خط نستعلیق با مداد، نسخه به شکل بیاض می‌باشد.[9]

شیخ اسماعیل تائب تبریزی در عرصه تحولات سیاسی اجتماعی هم فعال بود و از مخالفان مشروطه بود و انتخاب مشهد مقدس برای سکونت بر این نگرش استوار است. در قضایای قیام مسجد گوهرشاد همگام و همراه با علمای مبارز مشهد و در رأس آن‌ها آیت‌الله العظمی سیدیونس اردبیلی حضور فعالی داشت[10] و به همین علت دستگیر و نزدیک به دو سال را در زندان قصر سپری کرد. شیخ اسماعیل در ایام حبس شعری در مدح ولی‌عصر(عج) سروده که مورد نظر آن حضرت قرار گرفت.[11] در میان اسناد مربوط به قیام گوهرشاد تعدادی از اسناد در ارتباط با وی وجود دارد که در ادامه مقاله چند تصویر از این اسناد ارایه می‌شود. فهرست آن‌ها به شرح زیر است:

1- گزارش سرهنگ نوایی از فعالیت وعاظ دستگیرشده

2- استعلام هویت و سوابق شیخ اسماعیل تائب

3- فهرست اسامی وعاظ زندانی قیام مسجد گوهرشاد

4 و 5- فهرست‌هایی دیگر از دستگیرشدگان قیام مسجد گوهرشاد از جمله شیخ اسماعیل تائب تبریزی

6- گزارش سرهنگ نوایی از جریان بازداشت وعاظ در جریان قیام مسجد گوهرشاد

7- حکم دادگاه دیوان حرب در مورد وعاظ دستگیرشده از جمله تائب تبریزی

شیخ اسماعیل و چند نفر دیگر سرانجام در مهرماه سال 1317 پس از طی دوره محکومیت از زندان آزاد شد. اسناد بازنویسی‌شده زیر درباره این موضوع هستند:

ادارة: زندان                      بتاریخ: 5/4/1317

دایرة: دفتر                       نمرة: 8265

عطف به نمرة (1789/10295) 29/3/17 شیخ محمد آقازاده در تاریخ 23/11/14 شیخ ابوالقاسم مجتهد 30/2/1316 شیخ محمد صاحب‌الزمانی- شیخ اسمعیل- سیدمحمد مرعشی- حاج یحیی در تاریخ 22/7/16 و حاجی رفیع و حاجی محمدحسین- زین‌العابدین- سیدمحمد شریعت- حسن اردکانی- محمد کهربائی- شیخ سیف‌الله- شیخ خلیل- سیدمحمدحسین- عباسعلی محقق- شیخ حسین- غلامعلی- سیدرضا- فتح‌اللخ یغمایی- سیداسدالله- علی کاتب الخاقان- در تاریخ 30/3/17 و سیدعلی نواب احتشام به موجب تلگراف شهربانی خراسان از 21/4/14 زندانی شده بود بواسطه انقضاء مدت در تاریخ 4/4/17 تحویل آن اداره شده‌اند که طبق امریه دربارة مشارالیهم اقدام فرمایند-

معاون ادارة زندان- یاور نیرومند[12]

در گزارش دیگری به شرح زیر، تاریخ تقریبی آزادی پنج نفر از دستگیرشدگان که تائب نیز جزو آن‌ها بود، آمده است:

شمارة: 59778/ه‍ - 21273   رکن 2

مورخة: 21/7/1316                        شعبة: 2

رئیس اداره شهربانی

در پاسخ به شماره 2342/20396 راجع به متهمین غائله مشهد حسب‌الامر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی مقرر است از 23 متهم غائله پنج نفر اشخاص ذیل

1- شیخ محمد صاحب‌الزمانی 67 ساله 2- سید عبدالعظیم بروجردی 75 ساله 3- سیدمحمد مرعشی 66 ساله 4- حاج یحیی ناظر 63 ساله 5- شیخ اسمعیل پسر حاجی حسین 68 ساله

مرخص و آزاد گردند علیهذا [ناخوانا] است قدغن فرمایید امر مطاع مبارک فوراً درباره آن‌ها بموقع اجراء گذارند.

کمیتة ستاد ارتش- سرلشگر ضرغامی

علی‌رغم آزادی این پنج نفر دستوری صادر می‌شود که «حسب‌الامر قدغن فرمایید بوسیلة مأموران آن دایرة تا صدور دستورات لازم اعمال آن‌ها تحت مراقبت قرار گیرد.»

بعد از شهریور 1320 و سقوط رضاشاه در جریان رسیدگی به موضوع قیام گوهرشاد، شیخ اسماعیل به دادگاه احضار و بازجویی مختصری از وی به عمل آمد.

به تاریخ 3/12/22 از شیخ اسمعیل تائب تبریزی بازجویی می‌شود:

س- خود را معرفی کنید- ضمناً چنانچه با سرهنگ نوائی، تقی بردبار، رفیع، و اسداللهی، حاج میرزا یحیی ناظر و حاجی مجتهد نیشابوری نسبتی دارید بیان نمائید و چون مطّلع از شما بازجویی میشود باید (ملزم) شوید برخلاف حقیقت اظهاری نکنید.

ج- اسم شیخ اسمعیل پدرم حاجی حسین نام‌خانوادگی تائب تبریزی شمارة 26464 مشهد اهل تبریز ساکن مشهد مدرسة خیر [ناخوانا] شاغل دارای عیال و اولاد مسلمان شیعه و ایرانیم پیشینة کیفری ندارم. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- شما در موقع غائله مسجد زندانی بودید

ج- بله زندانی بودم. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- در کجا زندانی بودید.

ج- در مشهد سه ماه و نیم حبس انفرادی بودم پانزده روز آوردند نزد حاجی یحیی ناظر. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- موقعیکه نزد حاجی میرزا یحیی ناظر بودید سرهنگ نوائی آن‌جا میامد یا خیر

ج- قریب ده روز نزد حاجی میرزا یحیی ناظر بودم اسداللهی و حاجی مجتهد نیشابوری هم در آن‌جا بودند در اینمدت یکمرتبه سرهنگ نوائی آمد آنجا وقتیکه وارد شد شلاق در دست داشت من نماز میخواندم بحاجی مجتهد گفت این چه حرفی است که گفته‌ای امام جمعه [ناخوانا] اگر چند خروار گندم میدادیم این پیش‌آمد نمیشد بعد در حال غضب فحش عوضی می‌داد و دو شلاق زد به حاجی مجتهد چون حاجی مجتهد پوستین داشت تمام نشد بعد امر کرد حاجی مجتهد نیشابوری و اسداللهی بحبس انفرادی بردند چهار پنجروز باز آن‌ها را آوردند پهلوی ما. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- در موقعیکه شما زندانی بودید بکدام یک از زندانی‌ها شکنجه برای اقرار وارد می‌شد.

ج- همه بودند قبل از گرفتاری بند بود تقریباً کار تمام شده بود. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- مرحوم اسدی را دیدی کجا زندانی بودند

ج- مرحوم اسدی مقابل بند من زندان انفرادی بود و یک پاسبان قدم میزد جلو اطاقش [سه کلمه ناخوانا] و خود اسدی را هیچ ندیدم. شیخ اسمعیل تائب تبریزی

س- ذیل اظهارات خود را پس از قرائت امضاء کنید.

ج- اطاعت می‌شود. شیخ اسماعیل تائب تبریزی.[13]

شیخ اسماعیل در نقد عقاید احمد کسروی منظومه‌ای به نام کسروی‌نامه سروده است که نگارنده به آن دسترسی نیافت.

وی شاعری توانا و نکته‌سنج بود که رنگ و بوی عرفانی در اشعارش متجلی است. شیخ اسماعیل علاوه بر سروده‌های خود در ترجمه فارسی عقایدالاسلام اثر منسوب به مقدس اردبیلی رضوان‌الله هم ذوق و سلیقه ادبی خود را با سرودن اشعاری در ماده تاریخ ارایه داده است از آن جمله در تاریخ جلوس شاه‌عباس ثانی گفته است:

برای آشنایی با شعر تائب مرثیه شیوا و عرفانی او را که روانشاد حاج صادق تائب تبریزی در ارمغان تائب درج و منتشر کرده است مرور می‌کنیم و از خداوند برای این خادم اهل‌بیت(ع) طلب علو درجات می‌نماییم:

زبان‌حال فرزند برومند حضرت سیدالشهداء خطاب به لشکریان اموی