عملکرد بلدیه

نگاهی به نخستین گزارش مستند درباره تهران، سال 1301

از انتخاب تهران به پایتختی توسط آغامحمدخان قاجار بیش از 218 سال می‌گذرد. روزگاری که تهران به دارالخلافگی انتخاب شد، دهی کوچک و بی‌اهمیت در نزدیکی شهرری بود که تا پیش از آن تاریخ، نام آن را به سختی می‌توان از بین متون و اسناد پیدا کرد. پس از آن، تهران مهم‌ترین شهر ایران شد، اما این به‌معنای توسعه و پیشرفت سریع پایتخت نبود.
واقعیت این است که تا دوره ناصرالدین شاه قاجار (1313-1263 ق) نمی‌توان رشد و توسعه قابل‌توجهی برای تهران قائل شد. ولی از آن دوره به بعد، روند گسترش شهر تهران و پذیرش مهاجر از دیگر مناطق کشور سرعت یافت که تاکنون متوقف نشده و جمعیت 15هزار  تا 30 هزار نفری تهران که قریب 3هزار نفرشان به امور نظامی و دیوانی مشغول بودند، اکنون به حدود 12 میلیون نفر رسیده است.
منظور از نگارش این سطور تکرار مکررات نیست و با اینکه باور دارم درباره تهران قدیم محققان و مورخان کم کار نکرده‌اند، اما یافتن سندی از لابه‌لای صدها هزار برگ سند عرایض دوره چهارم مجلس شورای ملی مرا مسرور و مبرور نمود و لازم دانستم این سند نویافته درباره این کلان‌شهر را با وصف و ملاحت دیگری به خوانندگان تقدیم نمایم. بنابراین، موضوع اصلی این مقاله، معرفی اجمالی اسناد نویافته از بلدیه تهران است که در آرشیو مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود بوده و شکل و شمایل گزارش‌گونه‌ای از شرح کارکرد بلدیه تهران از آغاز تا ماه‌های پایانی سال 1301 خورشیدی، دربردارد و نامه‌ای نیز به پیوست این گزارش آمده که از سوی کفیل بلدیه شهر تهران به مجلس فرستاده شده است.
 مقدمه
مرکزیت تهران و وجود دولت و دربار در این شهر در دوره قاجار موجب شد از هر جهت گسترش یابد. به‌ویژه همان‌گونه‌ای که در سطور پیشین اشاره شد، این روند روبه‌رشد از دوره ناصری سرعت بیشتری یافت و در دوره مظفرالدین شاه به اوج خود رسید؛ اما سوال اینجاست آیا به همان اندازه‌ای که تهران گسترش می‌یافت، امکانات رفاهی آن نیز ایجاد می‌شد؟ از چند رساله‌ای که از دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه قاجار به جای مانده است، مشخص می‌شود پاسخ این سوال منفی است. از گواهان این مدعا یکی، همان رساله قانون مظفری نوشته عبدالحسین خان ملک‌المورخین سپهر است که در دوره مظفرالدین شاه نگاشته شد. در این رساله، شرایط زیست‌محیطی تهران در دوره مظفرالدین شاه این چنین بیان شده است:
«در اصلاح مجرای آب دارالخلافه تمام امراضی که در شهر پیدا می‌شود به واسطه بدی آب شهر است، زیرا آبی که در آن از فضلاب سگ و گربه و شتر و اسب و قاطر و الاغ و گوسفند و اطفال انسان و آب‌های ماست گندیده و آب پنیر و هندوانه و خربزه گندیده و آب دیزی‌پزی و صابون‌پزی و غیره و غیره باشد، چگونه مورث امراض غریبه نمی‌شود؟ و اگر بعضی کسان آب جاری در عمارات دارند و ازین آب مشروب نمی‌شوند، ناچار از بعضی اغذیه و مطبوخات که ازین آب در آن استعمال شده اکل و شرب می‌کنند. به علاوه، وقتی هوای شهر از این آب متعفن شد، هرکس استشمام این هوای متعفن را می‌نماید، مبتلای به هر گونه مرض می‌شود...»
و در فراز دیگری از این رساله آمده است: «کوچه‌های شهر خیلی خراب و کثیف و پرتگاه و گودال‌های زیاد دارد و خاکروبه‌دان خانه‌هاست و اسباب تعفن هوا و مورث امراض می‌شود.»
محتوای این رساله در اساس، ارائه پیشنهاداتی در زمینه اصلاح امور ظاهری و بنای شهر تهران است، ولی درست‌تر آن است که آن را رساله‌ای انتقادی به شمار آورد.
به هر روی، به‌طور رسمی از «زمان مظفرالدین شاه قاجار (1324-1313 ق) برای نخستین بار تشکیلاتی به نام «بلدیه» تاسیس شد که محل آن در ساختمان «چادرخانه» یا «خیام‌خانه» روبه‌روی سبزه‌میدان بود و مدت‌ها ریاست آن را منوچهر میرزا عمادالدوله به‌عهده داشت و درحقیقت همان سازمان احتسابیه بود.»
ایجاد اداره مستقل بلدیه در دوره مظفرالدین شاه مورد موافقت قرار گرفت و این اداره در دوره مشروطیت کامل و قانونمند گردید؛ به‌گونه‌ای که مجلس اول در یکی از نخستین اقدامات خود، «قانون بلدی مشتمل بر 108 ماده»، را در 20 ربیع‌الثانی 1325 مصوب نمود. به این ترتیب، در دوره مشروطیت، بلدیه به‌صورت رسمی تاسیس شد و شروع به‌کار کرد. نخستین رئیس بلدیه در این دوره، خلیل خان اعلم‌الدوله ثقفی بود.
در مجلس دوم نیز برای سروسامان بخشیدن به وضعیت مالی و درآمدهای بلدیه، «قانون مالیات بلدی نواقل در 26 اسفند 1288»، تصویب گردید. فعالیت بلدیه در سال بعد از انقلاب مشروطیت ادامه داشت و حتی در دوران فترت، مجالس و بحران‌های سیاسی وابسته به آن، بلدیه بدون وقفه فعال بود؛ اما در پی کودتای اسفند 1299 برای نخستین بار تعطیل شد.
سیدضیاءالدین طباطبایی در اعلامیه خود بعد از کودتا، پیرامون اصلاح وضعیت بلدیه تهران و حتی سایر شهرستان‌های کشور وعده‌های فراوانی داد. هرچند این موضوع برای برخی که وعده‌های سیدضیاء را نوعی تظاهر تلقی می‌نمایند، دستاویزی گردید، اما عملکرد چندماهه وی واقعیت دیگری را نمایان ساخت؛ زیرا همان منابعی که وعده‌های سیدضیاء را با کنایه روایت نموده‌اند، شروح مفصلی از اقدامات و اصلاحات او را در همان مدت کوتاه ریاست‌وزرایی درج نموده‌اند. اما به‌موجب تصمیم دولت کودتا، در دوم حمل 1300، بلدیه تهران بار دیگر با سازمان تازه‌ای تشکیل شد و به این ترتیب، پس از کمتر از 15 روز معطلی دوباره آغاز به‌کار کرد. یکی از بهترین روایت‌ها از آن روزهای تهران را عبدالله مستوفی بیان کرده است، او چنین نوشته است:
«سیدضیاء عوارض بر بارهای وارده به شهر تهران برقرار کرد. نظامنامه‌ای برای بلدیه نوشت. در این نظامنامه، انتخاب رئیس بلدیه با رئیس‌الوزرا بود، اگرچه عمر ریاست وزرا سیدضیاءالدین کوتاه‌تر از آن شد که این مقدمات به نتیجه برسد، ولی در هر حال سنگ اول بنای بلدیه امروز، به دست سیدضیاءالدین گذاشته شده است.»
البته هرچند ریاست‌وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی کوتاه زمان بود، اما از تاثیرات مثبت آن دوره بر بلدیه تهران شواهد فراوانی وجود دارد؛ بر پایه اقدامات صورت گرفته، سنگ بنای شهرداری تهران از همان آغاز با نظم و ترتیب خاصی گذاشته شد.
برگ‌های نویافته‌ای که در پی این نوشتار خواهد آمد، گواه دیگری از عملکرد به نسبت منظم بلدیه تهران در دوره ریاست حکیم اعظم بر این اداره است که محبوبی اردکانی در توصیف او و زمانه‌اش می‌نویسد: «در تاریخ 3 ذیقعده 1339، حکیم اعظم به سمت کفالت بلدیه منصوب شد، گویا در آن زمان به اقتضای سیاست و جلب انظار شهردار منظم بوده و خوب کار می‌کرده است.»
شرح سند:
برگ‌های نویافته‌ای که در پی خواهد آمد، کتابچه‌ای چاپی است که «خلاصه عملیات بلدیه طهران» نام دارد. این سند، نخستین گزارش از کارکرد بلدیه تهران از آغاز تاسیس آن تا سال 1301 خورشیدی را در برمی‌گیرد و از نخستین نمونه‌های گزارش عملکرد نهادهای دولتی است. از ویژگی‌های این سند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- اشاره به شعبات و واحدهای تابعه بلدیه تهران که عبارت بودند از: «ادارات ساختمان تنظیف و روشنایی؛ خیریه، صحیه و معاونت عمومی؛ احصائیه و سجل احوال؛ محاسبات و نظارت؛ عایدات؛ کابینه؛ دوایر عایدات مستقیم و غیرمستقیم و تفتیش» از مهم‌ترین مباحث سند است و در ادامه نیز عملکرد هر یک از این واحدها شرح داده شده است.
2- ذکر تعداد اجزای مختلف کارکنان بلدیه تهران و همچنین تنوع و تعداد ماشین‌آلات و امکانات آن در سال 1301 (خ) از دیگر مواردی است که در این گزارش به آنها اشاره گردیده است.
3- از دیگر اطلاعات منحصربه فردی که این سند به دست می‌دهد، فهرست عایدات و مخارج 6 ماهه اول سال 1301 (خ) بلدیه تهران است که ریز آنها نیز معین گردیده است.
4- اما به جرات می‌توان گفت که مهم‌ترین ویژگی این گزارش اشاره به ریز اقدامات بلدیه تهران و شرح وظایف و اختیارات آن است که از این راه به درستی می‌توان دریافت که بلدیه چه وظایفی را در شهر بر عهده داشته است.
5- از نکات مهم دیگر این سند اشاره به جمعیت تهران در سال‌های پایانی حکومت قاجاریه است.
به‌زعم نگارنده این سطور، گزارشی که در ادامه می‌آید، تنها دربردارنده ویژگی‌های بالا نیست و او به‌دلیل کوتاهی فرصت از ذکر دیگر ویژگی‌های آن درمی‌گذرد. در عین حال، نکته قابل تامل اینکه، بلدیه تهران اطلاع‌رسانی از اقدامات و عملکرد خود را وظیفه دانسته و در فرازی از مقدمه گزارش خود آورده است: «... نظر به اینکه بلدیه یک موسسه اجتماعی و اطلاع از کلیه امور آن برای تمام سکنه محترم شهر لازم است، علاوه‌بر راپورت‌های متوالی که تقدیم دولت و مجلس شورای ملی نموده، راپورت مختصری نیز تقدیم عامه کرده، ضمنا صورتی از خلاصه حساب 6 ماهه اول سال را به عرض قارئین محترم برساند.
اکنون خوانندگان محترم را برای دریافت درست‌تر از گزارش بلدیه به متن سند رهنمون می‌شود.
[سند شماره 1]
[نشان تاج و شیر و خورشید]
بلدیه طهران
اداره کابینه، مورخه 24 برج دلو 1309
مقام مقدس ریاست محترم مجلس شورای ملی دامت شوکته 
با نهایت احترام خلاصه اقدامات و عملیات بلدیه را از بدو تاسیس تاکنون برای استحضار خاطر مبارک تقدیم می‌دارد [مهر] بلدیه طهران 
[حاشیه پایین:]
جوابی بدهید و به کمیسیون محترم عرایض تعمیم کرده اگر صلاح باشد اطاق تنفس گذاشته شود [امضا ناخوانا]
[سند شماره 2]
خلاصه عملیات بلدیه طهران
بسم‌الله الرحمن الرحیم
بلدیه طهران از ابتدای تاسیس دارای یک مجله بود که مرتبا کلیه عملیات این موسسه و صورت‌عایدات و مصارف را درج نموده و به نظر سکنه شهر می‌رسانید. به موجب تصمیم دولت طبع مجله مزبور متجاوز از یکسال است، موقوف و با اینکه مکرر به‌وسیله اعلانات از اهالی محترم شهر استدعا شد به محاسبات این موسسه که دفاتر آن برای هرگونه تفتیش باز بوده و هست رسیدگی فرموده به کلیه شعب و دوائر و موسسات آن سرکشی فرمایند کمتر این درخواست مورد قبول یافت؛ لهذا لازم دانست نظر به اینکه بلدیه یک موسسه اجتماعی و اطلاع از کلیه امور آن برای تمام سکنه محترم شهر لازم است، علاوه‌بر راپرت‌های متوالی که تقدیم دولت و مجلس شورای ملی نموده راپرت مختصری نیز تقدیم عامه کرده ضمنا صورتی از خلاصه حساب 6 ماهه اول سال را به عرض قارئین محترم برساند و تمنی کند که چون شرح مفصل عملیات و محاسبات مستلزم چندین برابر این مشروحه است، آقایان محترم به سر کارکنان منت گذارده و در جزئیات امور تفتیشات کامله فرمایند.
بلدیه طهران مشتمل بر تقسیمات ذیل است:
ادارات ساختمان تنظیف و روشنایی – خیریه – صحیه و معاونت عمومی – احصائیه و سجل احوال – محاسبات و نظارت عایدات – کابینه – دوائر عایدات
مستقیم – غیرمستقیم – تفتیش.
1- ساختمان
اداره ساختمان مشتمل بر دوائر تنظیف- روشنایی – فنی – میاه می‌باشد که شرح اقدامات و عملیات آنها به نحو اختصار ذیلا ذکر می‌شود:
 تنظیف
دائره تنظیف با احتساب بلدیه سابقا با مفتشین عبارت از 200 عمله تنظیف و 6 نفر نایب بوده و چهارده راس اسب و هشت دستگاه دوچرخه برای حمل زباله داشته است فعلا عده مامورین تنظیف به 450 نفر بالغ و نفرات آن مابین 9 شعبه تنظیف واقع در محلات مختلفه شهر تقسیم شده‌اند.
یکصد و شصت نفر از عده فوق‌الذکر به نواحی بازار و سنگلج و گلوبندک و عودلاجان و محله عرب‌ها و حیاط شاهی و ناحیه محمدیه و سر تخت و سرچشمه الی دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) تخصیص داده شده و بقیه به سایر حدود خیابان‌ها و قسمت شمالی شهر اختصاص دارند و شعبه هم برای خاکبرداری و تنظیف و حمل زباله معین شده که دارای پنجاه راس اسب است – چهل دستگاه دوچرخه و یک گاری چهارچرخه آبپاشی و یک اتومبیل آب پاشی و پنجاه عدد یک‌چرخه دستی برای حمل‌ونقل زباله تهیه شده و یکصد عدد صندوق برای زباله ساخته شده است که در محلات مختلفه گذارده‌اند؛ یک دستگاه کارخانه نجاری و آهنگری برای راه انداختن و تعمیر لوازمات دائر مذکور ایجاد شده است که همه روزه دائر است. عده دوچرخه‌های مامور حمل زباله به خارج شهر که سابقا فقط هشت دستگاه بوده فعلا بالغ بر چهل‌ویک گاری و یک چهار چرخه است و قسمت عمده آنها در کارخانه نجاری و آهنگری مذکور در فوق ساخته شده است.
عموما بیست‌ودو دوچرخه همیشه مامور حمل شن از خارج برای ساختمان‌ها هستند ولی در زمستان فقط چهار دوچرخه برای این کار اختصاص دارد و بقیه مشغول حمل گل به خارج هستند.
حد متوسط چرخ‌های زباله که در اوقات سال یومیه از شهر خارج می‌شود یکصدودوازده است مطابق صورتی‌که یومیه در دائر مزبور ثبت نموده‌اند در این مدت متجاوز از هشتاد هزار دوچرخه زباله حمل به خارج شهر شده است.
 دائره فنی
دائره فنی از بدو تاسیس بلدیه فعلی موفق شده است که خیابان‌ها و مجاری انهار و پل‌های ذیل را در شهر و خارج شهر تعمیر نموده و بسازند.
 ساختمان خیابان‌های شهر
عبارت بوده‌اند از: ساختمان پیاده‌رو و شوسه و محل فاضلاب خیابان چراغ برق – ساختن پیاده‌رو و شوسه خیابان سپه و محل فاضلاب آن – تسطیح خیابان شاه‌آباد – شن‌ریزی خیابان ماشین شن‌ریزی خیابان کنت – شن‌ریزی خیابان مشیرالدوله – ساختن پیاده‌رو و شوسه و محل فاضلاب خیابان لاله‌زار – ساختن قسمتی از خیابان علاءالدوله و تسطیح بقیه آن – ساختن قسمتی از خیابان باب همایون احمدیه – شن‌ریزی خیابان جلیل‌آباد – تسطیح خیابان فرمانفرما و قوام‌السلطنه تسطیح خیابان نادری – تسطیح خیابان پشت انبار گندم – ساختن مدرسه فلاحت – ساختن خیابان گمرک و بازارچه زعفران باجی – ساختن خیابان امین‌السلطان – ساختن قسمتی از خیابان خانی‌آباد – ساختن کوچه تکیه حاجی‌ها و گذر مستوفی‌الممالک – ساختن خیابان برج نوش – سنگفرش کوچه برهان‌السلطان – ساختن قسمتی از خیابان دروازه حضرت عبدالعظیم ساختمان پل‌ها و بعضی از مجاری انهار.
حفره چاه برای فاضل آب جنب میدان محمدیه – ساختن بیست‌وهفت حوض برای آب‌پاشی در نقاط شهر خاصه در قسمت جنوبی کلیه حوض‌های موجود ده– تنفیه و تعمیر مجرای قنات حاج علی رضا – تعمیر رختشویخانه‌ها.
اقدامات متفرقه در شهر
پرکردن و ساختن گودال عظیم مجاور خانه ضیاءالسلطان در خیابان ماشین – پرکردن گودال پشت حمام سنگلج – ساختن سر درب خیابان سپه – ساختن سر درب خیابان چراغ برق – ساختن آب انبار دروازه شمیران – پرکردن باستیان – پر کردن گودال بزرگ جنب میدان کاه‌فروش‌ها – خراب کردن بنای شمالی عمارت توپخانه و ساختن قسمتی از عمارت بلدیه – تخریب قراولخانه سرچشمه – احداث پیاده‌رو دروازه خیابان علاءالدوله- ساختن مستراح عمومی پشت تیمچه وزیرنظام – ساختن مستراح عمومی در خیابان ناصریه – تعمیرات کلیه دروازه‌های شهر و اغلب اطاق‌های جنب دروازه و پل‌های روی خندق.
خیابان‌ها و جاده‌های خارج شهر که تسطیح و تعمیر شده‌اند:
ساختن راه شمیران – راه نیاوران – راه تجریش – راه دزآشیب – راه ضرابخانه – بریدن تپه قصر و ساختن جاده – تعمیر جاده‌های بیرون دروازه حضرت عبدالعظیم و دروازه غار و غیره.
 میاه
سابقا عده اشخاصی آب‌های شهری را اجاره کرده با پنجاه، شصت نفر میراب شرکت کرده و محلات را بر وفق میل و منافع خود به‌طور غیرمرتبی مشروب می‌نمودند – پس از تاسیس بلدیه فعلی (25) رشته قنات شهری از مالکین اجاره شده و با استخدام 9 نفر سر میراب و 36 نفر میراب قریب یازده هزاروپانصد خانه و باغات شهر را مشروب کرده و آب پاشی خیابان‌ها هم با آب‌های استیجاری بلدیه انجام شده است در صورتی‌که اگر برای این مصرف هم آب اجاره می‌شد مبالغی تحمیل بر بودجه می‌کردید و ضمنا به معمرین و فقرای محلات هم تخفیف داده یا آنها را از پرداخت حق‌الشرب معاف داشته است.
  روشنایی
در موقعی‌که بلدیه سابق به بلدیه فعلی تبدیل شد چراغ‌های شهر عبارت از دویست شعله نفتی و پنج، شش چراغ برق بوده است.
از بدو تاسیس بلدیه فعلی این موسسه موفق گردیده است که تا این تاریخ خیابان‌ها و کوچه‌های مشروحه ذیل را به‌وسیله چراغ برق تنویر نماید:
خیابان چراغ برق – الماسیه- علاءالدوله – لاله‌زار – صنیع‌الدوله – شاه‌آباد – نادری – نوبهار – مسعودسعد – معین حضور – قوام‌السلطنه – خاص – برج نوش یا سنائی – فرخی – چهار راه حسن‌آباد الی چهارراه امیریه – جلیل‌آباد – درخشان – احمدی – کوچه پشت عمارات – سلطنتی – خیابان جبه خانه – میدان توپخانه – جلوخان مجلس – خیابان اسلامبول – سعدی – حافظ – منوچهری – غزالی – خاقانی – میدان مخبرالدوله – خیابان صاحب اختیار – خیابان نظامیه – پست خانه – خیابان فرمانفرما – خیابان مرآة الممالک – خیابان باغ شاه – خیابان آقا شیخ هادی – خیابان مریض خانه و توابع – خیابان فردوسی – کوچه ناظم‌الاطبا – خیابان کمال‌الملک – کوچه معزالدوله – کوچه قوام حضور – اکثر کوچه‌های مذکور هم روشن شده است.
به‌علاوه از کارخانه متعلق به بلدیه واقع در دروازه قزوین خیابان‌های امیریه – قوام‌الدوله ارامنه سر پل امیربهادر و قسمتی از خیابان باغ شاه و بعضی از خیابان‌های مذکوره در فوق که در آن حدود است روشن شده و قسمتی از کوچه‌های اطراف آنها چراغ کشیده شده است.
-بخشی از یک مقاله، منبع بهارستان