انتشار چهلمین شماره فصلنامه مطالعات تاریخی ویژه بررسی ابعاد تاریخی قیام پانزده خرداد

چهلمین شماره فصلنامه مطالعات تاریخی منتشر شد. این شماره به بررسی قیام پانزده خرداد اختصاص یافته است . از انجایی که بسیاری قیام پانزده خرداد را آغازی بر انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 می دانند . این شماره فصلنامه با موشکافی و دقت نظر موضوع هایی مانند اصلاحات ارضی در ایران را به عنوان پیش زمینه ای برای  قیام پانزده خرداد 1342 بررسی کرده است.

 همچنین نافرجامی قیام پانزده خرداد بر مبنای نظریه ساختار فرصت سیاسی تحلیل شده است. علاوه بر این در قالب بررسی زندگی شخصیت هایی چون آیت الله حکیم و مواضع ایشان در باره تحولات ایران بین سالهای 1341و 1342 ، با تحولات ایران در این دوره حساس آشنا می شویم . 

فصلنامه مطالعات تاریخی در شماره 40 در قالب ده مقاله کارشناسی به ابعاد مختلف قیام پانزده خرداد پرداخته است از این جهت یکی از منابع قابل اتکاء برای کسانی که علاقه مند به پژوهش در باره تاریخ انقلاب اسلامی هستند، تولید شده است.

 در اینجا به مناسبت پنجاه و یکمین سالگرد قیام پانزده خرداد سخن آغازین فصلنامه مطالعات تاریخی را که توسط موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی منتشر می شود با هم مرور می کنیم :

قریب نیم قرن از شروع قیام به رهبری امام خمینی(ره) در سال‌های 43-1341 می‌گذرد. سیر تحولات و مبارزات جریانات سیاسی در این سال‌ها هسته و کانون الهام‌بخش مبارزات مردم مسلمان ایران علیه نظام شاهنشاهی شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در بیست و دوم بهمن 1357 و استقرار جمهوری اسلامی ادامه یافت. وضعیت سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران در این دوره و مبارزات جریانات اسلامی در این سال‌ها ویژگی‌هایی داشت که منجر به شکل‌گیری هسته اولیه انقلاب اسلامی شد تا توانست شاه را از اریکه قدرت در شرایطی که کمتر کسی قادر به پیش‌بینی آن بود به پایین بکشد و به دوران حضور و دخالت استعماری بیگانگان به عنوان حامیان اصلی شاه پایان دهد.

 برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

 1. مطالبات دین‌محور؛ ماهیت و موضوع اصلی مورد اعتراض در این ایام سیاست‌ها و تصمیمات دین‌ستیزانه حکومت پهلوی است. موضوعی که در مسئله اعتراض به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، حمله به فیضیه و سرکوب قیام 15 خرداد و تبعید امام خمینی(ره) به وضوح دیده می‌شد و منجر به شکل‌گیری و تقویت هسته مرکزی گفتمان انقلاب اسلامی گردید.

 2. افزایش نسبی تراکم، توالی و پیوستگی روند نارضایتی و اعتراض جریانات دینی به رفتارهای رژیم پهلوی در بازه زمانی سال‌های 43-1341 نسبت به گذشته.

 3. آغاز نقش‌آفرینی امام در کسوت رهبری نهضت در این ایام است. فعالیت‌ها و تحرکات سیاسی امام خمینی پس از فوت حضرت آیت‌الله‌العظمی بروجردی بروز و ظهور اجتماعی، عمومی و علنی بیشتری یافت. تقارن زمانی تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با فوت مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی و مواضع امام خمینی نسبت به آن در وضعیت و شرایط اشاعه فعالیت‌های سیاسی امام مؤثر بودند. پس از موفقیت نهضت دو ماهه روحانیت در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مواضع امام خمینی(ره) بر علیه مداخلات بیگانگان در امور ایران و نیز مبارزه با استبداد داخلی تشدید می‌شود. اولین واکنش علنی امام خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به تاریخ 17/7/1341 در تلگراف به محمدرضا پهلوی تبلور یافته است.

 4. شکل‌گیری زمینه‌ها و بسترهای تبیین اندیشه اسلام ناب محمدی برای به دست‌گیری مبارزه با ظلم و فساد و تبعیض و معرفی اهداف نهضت؛ دیدگاه‌ها و مواضع امام خمینی در آن ایام در مواجهه با سه واقعه مهم؛ «اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، حمله به فیضیه و قیام 15 خرداد و اعتراض به کاپیتولاسیون و تبعید امام»؛ اهداف نهضت اسلامی در ابعاد ظلم‌ستیزانه، عدالتخواهانه، عزت‌مند، استعمارستیز، وطن‌خواه و... را در معرض دید و قضاوت مردم مسلمان ایران قرار داد و منجر به گرد آمدن طبقات و اقشار مختلف گرد اندیشه امام خمینی شد.

 اهدافی چون:

˜ اصلی‌ترین هدف نهضت انقلاب اسلامی قیام برای خدا و دفاع از اسلام است؛

 در ارزیابی محتوایی تلگراف امام خمینی(ره) به محمدرضا پهلوی برجسته‌ترین نکته مورد توجه امام بر اساس این تلگراف؛ دغدغه و اهتمام نسبت به اسلام است که در قالب جلب توجه به حذف شرط اسلام در لایحه بیان شده است.

 هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است. تا زندان رفتن‌ها نباشد پیروزی به دست نمی‌آید. هدف بزرگتر از آزاد شدن عده‌ای است، هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است. (صحیفه امام، ج 1، ص 267) 21 فروردین 1343/ 26 ذی‌القعده 1383.

˜ قانون‌گرایی؛

 باید توجه داشت که نگاه امام خمینی به قانون در آن زمان نگاهی مقید بوده است. ایشان در سخنرانی در جمع علما و طلاب و اهالی قم در 11 آذر 1341/4 رجب 1382 چنین گفته‌اند: نه اینکه قانون اساسی در نظر ما تمام باشد بلکه اگر علما از طریق قانون صحبت کنند، برای این است که اصل دوم متمم قانون اساسی، قانون خلاف قرآن را از قانونیت انداخته است. (صحیفه امام، ج 1، ص 113) همچنین ایشان در سخنرانی در جمع بازاریان تهران می‌گویند:  این کشور، قانون اسمی‌اش قانون امام جعفر صادق(ع) است و باید تا موقع ظهور امام زمان(عج)، این قانون (اشاره به اصل «نظارت پنج روحانی طراز اول بر نحوه تصویب قوانین»، پیش‌بینی شده در قانون اساسی مشروطه) باقی بماند. (صحیفه امام، ج 1، ص 83) 6 آبان 1341/28 جمادی‌الاول 1382.

˜ اما ابعاد دیگر هدف نهضت امام چون استکبارستیزی، استبدادستیزی، عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی، استقلال، عزت ملی، آزادی

 با توجه به سخنان امام در اعتراض به کاپیتولاسیون به خوبی اهداف مذکور مشهود است:

 آیا ملت ایران می‌داند در این روزها در مجلس چه گذشت؟ می‌داند بدون اطلاع ملت و به طور قاچاق چه جنایتی واقع شد؟... سند بردگی ملت ایران را امضا کرد، اقرار به مستعمره بودن ایران نمود؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریکا داد؟ قلم سیاه کشید بر جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما؟ قلم سرخ کشید بر تمام لاف و گزاف‌های چندین ساله سران قوم؟ ایران را از عقب‌افتاده‌ترین ممالک دنیا پست‌تر کرد؟ ... ملت ایران را در تحت اسارت آمریکایی‌ها قرار داد؟ اکنون مستشاران نظامی و غیرنظامی آمریکا با جمیع خانواده و مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بکنند، هر خیانتی بکنند؛ پلیس ایران حق بازداشت آنها را ندارد. دادگاه‌های ایران حق رسیدگی ندارند. چرا؟ برای آنکه آمریکا مملکت دلار است، و دولت ایران محتاج به دلار! (صحیفه امام، ج 1، ص 409، پیام به روحانیون و ملت ایران (مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون)).  من تأثرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار کنم. قلب من در فشار است. این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‌ام خوابم کم شده است... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، ... عزت ما پایکوب شد؛ عظمت ایران از بین رفت؛ عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند... (صحیفه امام، ج 1، ص 415 سخنرانی علیه تصویب کاپیتولاسیون)

 اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند! اگر یک خادم آمریکایی، اگر یک آشپز آمریکایی، مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند، زیر پا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد! دادگاه‌های ایران حق ندارند محاکمه کنند، بازپرسی کنند، باید برود آمریکا!آنجا درآمریکا ارباب‌ها تکلیف را معین کنند! (صحیفه امام، ج 1، ص 416)

5. ناکامی و شکست پی‌درپی شاه در مواجهه با روحانیت و جریانات دینی در آن ایام.

6. افشای صریح بخشی از اهداف ضددینی و ضدملی شاه در موضوعاتی مانند انجمن‌های ایالتی و ولایتی، سرکوب طلاب و حمله به حوزه علمیه قم، کاپیتولاسیون و دستگیری امام.

7. آشکار شدن بیش از پیش وابستگی به بیگانگان و مداخلات استعماری.

8. ناتوانی رژیم پهلوی در اجرای برنامه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی برای پاسخ به نیازهای ضروری مردم و گسترش و تعمیق بی‌عدالتی و شکاف میان اقشار مختلف و ناامیدی مردم از تغییر سیاست‌ها و برنامه‌های حکومت پهلوی برای بهبود اوضاع کشور.

 در خصوص زمینه‌ها، اهداف و علل قیام امام خمینی(ره) مطالب متعددی منتشر شده است. در این شماره از فصل‌نامه سعی خواهد شد بخشی از ابعاد نهضت 15 خرداد به عنوان نقطه کانونی در سیر انقلاب اسلامی و مبارزات ضداستکباری و ضداستبدادی ملت ایران و پیامدها و دستاوردهای آن از جمله شکل‌گیری گفتمان انقلاب اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد.

انتشار چهلمین شماره فصلنامه مطالعات تاریخی ویژه بررسی ابعاد تاریخی قیام پانزده خرداد

چهلمین شماره فصلنامه مطالعات تاریخی منتشر شد. این شماره به بررسی قیام پانزده خرداد اختصاص یافته است . از انجایی که بسیاری قیام پانزده خرداد را آغازی بر انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 می دانند . این شماره فصلنامه با موشکافی و دقت نظر موضوع هایی مانند اصلاحات ارضی در ایران را به عنوان پیش زمینه ای برای  قیام پانزده خرداد 1342 بررسی کرده است.

 همچنین نافرجامی قیام پانزده خرداد بر مبنای نظریه ساختار فرصت سیاسی تحلیل شده است. علاوه بر این در قالب بررسی زندگی شخصیت هایی چون آیت الله حکیم و مواضع ایشان در باره تحولات ایران بین سالهای 1341و 1342 ، با تحولات ایران در این دوره حساس آشنا می شویم . 

فصلنامه مطالعات تاریخی در شماره 40 در قالب ده مقاله کارشناسی به ابعاد مختلف قیام پانزده خرداد پرداخته است از این جهت یکی از منابع قابل اتکاء برای کسانی که علاقه مند به پژوهش در باره تاریخ انقلاب اسلامی هستند، تولید شده است.

 در اینجا به مناسبت پنجاه و یکمین سالگرد قیام پانزده خرداد سخن آغازین فصلنامه مطالعات تاریخی را که توسط موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی منتشر می شود با هم مرور می کنیم :

قریب نیم قرن از شروع قیام به رهبری امام خمینی(ره) در سال‌های 43-1341 می‌گذرد. سیر تحولات و مبارزات جریانات سیاسی در این سال‌ها هسته و کانون الهام‌بخش مبارزات مردم مسلمان ایران علیه نظام شاهنشاهی شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی در بیست و دوم بهمن 1357 و استقرار جمهوری اسلامی ادامه یافت. وضعیت سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران در این دوره و مبارزات جریانات اسلامی در این سال‌ها ویژگی‌هایی داشت که منجر به شکل‌گیری هسته اولیه انقلاب اسلامی شد تا توانست شاه را از اریکه قدرت در شرایطی که کمتر کسی قادر به پیش‌بینی آن بود به پایین بکشد و به دوران حضور و دخالت استعماری بیگانگان به عنوان حامیان اصلی شاه پایان دهد.

 برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

 1. مطالبات دین‌محور؛ ماهیت و موضوع اصلی مورد اعتراض در این ایام سیاست‌ها و تصمیمات دین‌ستیزانه حکومت پهلوی است. موضوعی که در مسئله اعتراض به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، حمله به فیضیه و سرکوب قیام 15 خرداد و تبعید امام خمینی(ره) به وضوح دیده می‌شد و منجر به شکل‌گیری و تقویت هسته مرکزی گفتمان انقلاب اسلامی گردید.

 2. افزایش نسبی تراکم، توالی و پیوستگی روند نارضایتی و اعتراض جریانات دینی به رفتارهای رژیم پهلوی در بازه زمانی سال‌های 43-1341 نسبت به گذشته.

 3. آغاز نقش‌آفرینی امام در کسوت رهبری نهضت در این ایام است. فعالیت‌ها و تحرکات سیاسی امام خمینی پس از فوت حضرت آیت‌الله‌العظمی بروجردی بروز و ظهور اجتماعی، عمومی و علنی بیشتری یافت. تقارن زمانی تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با فوت مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی و مواضع امام خمینی نسبت به آن در وضعیت و شرایط اشاعه فعالیت‌های سیاسی امام مؤثر بودند. پس از موفقیت نهضت دو ماهه روحانیت در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مواضع امام خمینی(ره) بر علیه مداخلات بیگانگان در امور ایران و نیز مبارزه با استبداد داخلی تشدید می‌شود. اولین واکنش علنی امام خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به تاریخ 17/7/1341 در تلگراف به محمدرضا پهلوی تبلور یافته است.

 4. شکل‌گیری زمینه‌ها و بسترهای تبیین اندیشه اسلام ناب محمدی برای به دست‌گیری مبارزه با ظلم و فساد و تبعیض و معرفی اهداف نهضت؛ دیدگاه‌ها و مواضع امام خمینی در آن ایام در مواجهه با سه واقعه مهم؛ «اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، حمله به فیضیه و قیام 15 خرداد و اعتراض به کاپیتولاسیون و تبعید امام»؛ اهداف نهضت اسلامی در ابعاد ظلم‌ستیزانه، عدالتخواهانه، عزت‌مند، استعمارستیز، وطن‌خواه و... را در معرض دید و قضاوت مردم مسلمان ایران قرار داد و منجر به گرد آمدن طبقات و اقشار مختلف گرد اندیشه امام خمینی شد.

 اهدافی چون:

˜ اصلی‌ترین هدف نهضت انقلاب اسلامی قیام برای خدا و دفاع از اسلام است؛

 در ارزیابی محتوایی تلگراف امام خمینی(ره) به محمدرضا پهلوی برجسته‌ترین نکته مورد توجه امام بر اساس این تلگراف؛ دغدغه و اهتمام نسبت به اسلام است که در قالب جلب توجه به حذف شرط اسلام در لایحه بیان شده است.

 هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است. تا زندان رفتن‌ها نباشد پیروزی به دست نمی‌آید. هدف بزرگتر از آزاد شدن عده‌ای است، هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است. (صحیفه امام، ج 1، ص 267) 21 فروردین 1343/ 26 ذی‌القعده 1383.

˜ قانون‌گرایی؛

 باید توجه داشت که نگاه امام خمینی به قانون در آن زمان نگاهی مقید بوده است. ایشان در سخنرانی در جمع علما و طلاب و اهالی قم در 11 آذر 1341/4 رجب 1382 چنین گفته‌اند: نه اینکه قانون اساسی در نظر ما تمام باشد بلکه اگر علما از طریق قانون صحبت کنند، برای این است که اصل دوم متمم قانون اساسی، قانون خلاف قرآن را از قانونیت انداخته است. (صحیفه امام، ج 1، ص 113) همچنین ایشان در سخنرانی در جمع بازاریان تهران می‌گویند:  این کشور، قانون اسمی‌اش قانون امام جعفر صادق(ع) است و باید تا موقع ظهور امام زمان(عج)، این قانون (اشاره به اصل «نظارت پنج روحانی طراز اول بر نحوه تصویب قوانین»، پیش‌بینی شده در قانون اساسی مشروطه) باقی بماند. (صحیفه امام، ج 1، ص 83) 6 آبان 1341/28 جمادی‌الاول 1382.

˜ اما ابعاد دیگر هدف نهضت امام چون استکبارستیزی، استبدادستیزی، عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی، استقلال، عزت ملی، آزادی

 با توجه به سخنان امام در اعتراض به کاپیتولاسیون به خوبی اهداف مذکور مشهود است:

 آیا ملت ایران می‌داند در این روزها در مجلس چه گذشت؟ می‌داند بدون اطلاع ملت و به طور قاچاق چه جنایتی واقع شد؟... سند بردگی ملت ایران را امضا کرد، اقرار به مستعمره بودن ایران نمود؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریکا داد؟ قلم سیاه کشید بر جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما؟ قلم سرخ کشید بر تمام لاف و گزاف‌های چندین ساله سران قوم؟ ایران را از عقب‌افتاده‌ترین ممالک دنیا پست‌تر کرد؟ ... ملت ایران را در تحت اسارت آمریکایی‌ها قرار داد؟ اکنون مستشاران نظامی و غیرنظامی آمریکا با جمیع خانواده و مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بکنند، هر خیانتی بکنند؛ پلیس ایران حق بازداشت آنها را ندارد. دادگاه‌های ایران حق رسیدگی ندارند. چرا؟ برای آنکه آمریکا مملکت دلار است، و دولت ایران محتاج به دلار! (صحیفه امام، ج 1، ص 409، پیام به روحانیون و ملت ایران (مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون)).  من تأثرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار کنم. قلب من در فشار است. این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‌ام خوابم کم شده است... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند، ... عزت ما پایکوب شد؛ عظمت ایران از بین رفت؛ عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند... (صحیفه امام، ج 1، ص 415 سخنرانی علیه تصویب کاپیتولاسیون)

 اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند! اگر یک خادم آمریکایی، اگر یک آشپز آمریکایی، مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند، زیر پا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد! دادگاه‌های ایران حق ندارند محاکمه کنند، بازپرسی کنند، باید برود آمریکا!آنجا درآمریکا ارباب‌ها تکلیف را معین کنند! (صحیفه امام، ج 1، ص 416)

5. ناکامی و شکست پی‌درپی شاه در مواجهه با روحانیت و جریانات دینی در آن ایام.

6. افشای صریح بخشی از اهداف ضددینی و ضدملی شاه در موضوعاتی مانند انجمن‌های ایالتی و ولایتی، سرکوب طلاب و حمله به حوزه علمیه قم، کاپیتولاسیون و دستگیری امام.

7. آشکار شدن بیش از پیش وابستگی به بیگانگان و مداخلات استعماری.

8. ناتوانی رژیم پهلوی در اجرای برنامه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی برای پاسخ به نیازهای ضروری مردم و گسترش و تعمیق بی‌عدالتی و شکاف میان اقشار مختلف و ناامیدی مردم از تغییر سیاست‌ها و برنامه‌های حکومت پهلوی برای بهبود اوضاع کشور.

 در خصوص زمینه‌ها، اهداف و علل قیام امام خمینی(ره) مطالب متعددی منتشر شده است. در این شماره از فصل‌نامه سعی خواهد شد بخشی از ابعاد نهضت 15 خرداد به عنوان نقطه کانونی در سیر انقلاب اسلامی و مبارزات ضداستکباری و ضداستبدادی ملت ایران و پیامدها و دستاوردهای آن از جمله شکل‌گیری گفتمان انقلاب اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد.