مجتهد برازجانی و سر پرسی کاکس

در دوران جنگ جهانی اول، ایران گرفتار بحرانهای پس از نهضت مشروطیت بود. ضعف مدیریت همراه با مجموعه بحرانهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، رمقی برای کشور باقی نگذاشته بود و از این رو، دولت مرکزی حتی قادر به حفظ بیطرفی اعلام شده خود هم نبود. با ورود عثمانی به عرصه جنگ بر ضد متفقین، شمال و جنوب ایران نیز جولانگاه بیگانگان گردید. در چنین شرایطی نیروهای مردمی به طور خودجوش به دفاع از حریم وطن برخاسته و به تجاوز بیگانگان پاسخ می‌گفتند. جنوب ایران شاهد نمونه‌های درخشانی از شجاعت و فداکاری بود. هنگامی که دولت انگلیس بوشهر را تصرف کرد و قصد تصرف دیگر مناطق استراتژیک جنوب را داشت، این مقاومت خودجوش مردمی بود که توانست او را از تحقق این هدف شومش بازدارد.

خانه میرزا علی تاجر کازرونی در برازجان یکی از کانونهای گردهمایی سران ایلات و دیگر رهبران مردم برای مشورت و تصمیم‌گیری درباره چگونگی نبرد با انگلیس بود. در همین نشستها معمولاً نامه‌هایی که از رهبران مناطق مختلف عملیات جنگی می‌رسید، مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گرفت و سپس تصمیمهای مناسب گرفته می‌شد. این نشستها با حضور آیت‌الله شیخ محمدحسین برازجانی مجتهد معروف آن دیار انجام می‌گرفت. در یکی از این نشستها پس از آنکه نامه‌های رئیس علی دلواری و شیخ حسین خان چاه کوتاهی خوانده و به بحث گذاشته شد، سلطان احمد اخگر، صاحب منصب ژاندارمری، که در جلسه حضور داشت، رو به شیخ کرده و گفت: دو ماه قبل تلگرافی از جنرال کاکس به آقای شیخ محمدحسین رسیده و ایشان هم جواب داده‌اند و آقای کازرونی سواد هر دو مخابره را در بوشهر به طبع رسانیده منتشر کرده بودند. چند مرتبه از آقای کازرونی تقاضا کردم که یک نسخه از آن را به من بدهند برای یاور علی‌قلی خان ارسال [به] آباده دارم. ایشان نداشتند اگر جناب شیخ نسخه آن را دارند لطف کنند. “ شیخ که در هماهنگ‌سازی مبارزان جنوب نقش مهمی داشت، ارسال آن نامه را برای علی‌قلی خان هم مفید دانست و اظهار داشت: ” من یک نسخه دارم که اینک تقدیم می‌کنم.“ آن نسخه مشتمل بر تلگرافی بود که سر پرسی کاکس نماینده دولت بریتانیا در بوشهر برای آیت‌الله برازجانی مخابره کرده بود و پاسخی که شیخ برای او فرستاده بود. در تلگراف کاکس آمده بود:

جناب مستطاب علام فهام شیخ محمدحسین زیدت افاضاته

چون یقین دارم رعیت صادق دولت ایران هستید، از این رو در این داهیه مهمه مقتضی می‌دانم که حقایق و اطلاعاتی را که دارم و شاید نزد خودتان نباشد، به آن دوستدار خبر دهم. دولت انگلیس از سابق دوست صادق ایران بوده و در اشکالاتی که ایران داشته مساعدت نموده و معاونت مالیه و سایر تأییدات به دولت مزبوره مبذول داشته است. در وقت حاضر و درخصوص جنگ اروپا چنانچه اطلاع دارید دولت انگلیس با آلمان در حالت حرب است و آلمان برای اغراض نفسانیه عثمانی را نیز به جنگ کشانیده، با وصف اینکه ابداً جهاتی نبود که مملکتین متحابین انگلیس و عثمانی به جنگ مبادرت نمایند. ولی اگر چه بریطانیه عظمی با دولت عثمانی در جنگ می‌باشد ولی چون معلوم است که بزرگترین دولت فرمان‌گذار بر مسلمین است، کراراً به واسطه تعهدات علنی خود ظاهر ساخته که اماکن مشرفه در حجاز، و عراق را مصون و محترم خواهد داشت و آذوقه به خرج خود جهت حجاج و اهالی جده و مشاهد مشرفه فرستاده و بدین طور مشهود ساختند که با مسلمین هیچ جنگی ندارد. دولت متحابه ایران تاکنون ساعی بوده که بیطرفی خود را برقرار دارد، ولی حالا مکشوف شده که دولتین آلمان و عثمانی به واسطه اشکالاتی که به آنها دچار شده‌اند بی طرفی ایران را ما‌ال‌المصالحه قرار دهند و آن را نیز در جنگ بکشانند. چند روز قبل مکشوف گردید که قونسول آلمان در بوشهر مشغول است اهالی تنگستان را تحریک می‌کنند که به بوشهر حمله بیاورند و لازم شد که مشارالیه از بوشهر رفع داده. و از علائم و اوراق موجوده ظاهر گردید که سفیر آلمان به دستیاری مأموران سوئدی ژاندارمری بدون اطلاع دولت ایران درصدد بوده‌اند که امرا و اعیان جنوب را برانگیزانند و آنها را تحریک کند که به معاونت ژاندارمری مخاصمت با انگلیس را مشغول شوند. و نیز مطلع می‌شویم که صاحب منصبان ژاندارمری درباب مجاری واقعات جنگ اخبار کذب اشاعه می‌دهند و سعی دارند که اکابر و اعاظم مانند آن دوستدار را اغوا نمایند که با خودشان و عثمانیها و آلمانیها همراهی کرده جهدی نمایند که بر انگلیس هجوم نمایند. البته آن دوستدار اینقدر بیهود سر نیستند که از این وسیله اغوا شوند. چه که از مخاصمت با دولت انگلیس که هیچ قصدی و احساس غیردوستانه‌ای نسبت به خودتا ن ندارد نه تنها خودتان را دچار مصیبت خواهید کرد بلکه ثلث دولت خود را مال‌المصالحه قرار خواهید داد. دولت ایران هیچ اطلاعی از این دسائس ندارد... طریق اسلم به جهت آن دوستدار اینکه دسائس و تحریکات این آشوب‌طلبان خارجه را اکیداً مقاومت نماید... بهتر از این توضیح و اخطار کامله، اگر تا آن درجه لاابالی باشید که از خطه بیطرفی تخطی نمائید ملامت بر خودتان وارد است.

در این تلگراف کاکس با اظهار دوستی صادقانه! بریتانیا نسبت به ایران و اظهار اینکه در جنگ رعایت احترام مشاهد مقدسه مسلمین را کرده، و اینکه تحرکات مبارزان جنوب برای دفاع از وطن را دسیسه آلمان و عثمانی وانمود سازد، کوشید تا شیخ را از رهبری مبارزات بازداشته و در نهایت او را تهدید کرده و مسئول عواقب امور معرفی کرد. شیخ نیز در پاسخی محکم و قاطع به ایشان، به دفاع از دین و وطن تأکید کرده و دولت انگلیس را مسئول پیامدهای تجاورگریشان دانست. این موضع شیخ تحسین همه مبارزان جنوب را برانگیخت و آنان را در مبارزه استوارتر ساخت. رئیس علی دلواری در نامه‌ای به شیخ در این باره چنین نوشت: « ... کمااینکه تلگراف تهدیدآمیز به حضرت مستطاب عالی کرده بودند. در حقیقت جوابی که از طرف ذیشرف در جواب تلگراف ایشان صادر شده بود به قدری مشعوف شدم که خداوند عالم حد آن را می‌داند. همین جواب بود که فرموده‌اید. آفرین، افرین، آفرینِ خدای بر شما باد. شایسته است که عموم اهالی فارس و خلیج به داشتن وجود مبارکی مثل حضرتعالی که در این مواقع اینگونه جواب قانونی دندان شکن به اجانب داده‌اید فخر و مباهات نمایند.» اینک پاسخ شیخ به کاکس:

تلگراف شما رسید. اگرچه نظر به صداقتم در خدمتگزاری کلیه دول اسلامی علی‌الخصوص وطن عزیزم ایران می‌بایست جواب شما را توسط حکومت بنادر داده باشم، کما اینکه می‌بایستی مخابرات شما هم به توسط حکومت ایرانی به من برسد، ولی چون شما برخلاف قاعده رفتار کرده و مبادرت به مخابره مستقیم نموده‌اید، ناگزیر من هم مستقیماً جواب می‌دهم. راجع به محاربه عمومیه که دولت جلیله ایران مسلک بی طرفی اختیار نموده است، این مسئله واضح است... علت هیجان ملت برعلیه دولت شما، همانا مداخلات دولت متبوعه شما و روس در خلیج فارس و نقاط جنوبی و شمالی ایران است که هر وقت توانسته‌اید برخلاف بی طرفی ایران اقداماتی کرده‌اید. و اگر به قول شما آلمانیها نیز مشغول تهییج عشایر ایران هستند مطلبی است که تاکنون برهان قوی برای اثبات آن در دست ندارید. و بر فرض چنانکه شما می‌گویید باشد، شما این طریقه غیرمرضیه را به آنها آموختید و کمال اسف را دارم که وطن ما را جولانگاه مغرضانه خود و دیگر اجنبیان نموده و بدین سبب ملت نجیب ایران را مجبور به بعضی حرکات کرده و حال آنکه به خوبی مطلع هستید که هر فردی از افراد نجیب ایرانی تاکنون ساعی بوده که شئون بی طرفی دولت علیه خود را محفوظ و مقدس دارد... اداره ژاندارمری عبارت از یک قوه دولتی است که تابع اوامر حکومت مرکزی می‌باشد و تا به حال احدی از آحاد یا صاحب منصبان آنها کاری که خارج از وظیفه رسمی یا وطن‌پرستی آنها باشد ننموده است... راجع به همراهی دولت انگلیس به دولت علیه ایران که اشاره نموده بودید... ملت ایران را عقیده بر آن است که تمام صدمات وارده از شمال به تصدیق دولت انگلیس بوده... ملت ایران بعد از متابعت دیانت، دوستدار دولت و استقلال خود بوده و کمال احتراز را از مخالفت با دولت خود دارد... با کمال اسف به شما اطلاع می‍دهم که عملیات اخیرشما در خلیج[فارس] و ناصری[اهواز] و محمره [خرمشهر] و بردن قونسول آلمانی که به کلی مخالف بی طرفی ایران است، بیشتر افکار را به هیجان آورده است و امروز تقریباً یک لک [صد هزار] تفنگچی دشتی و دشتستانی و تنگستانی اصرار بر قطع علایق دوستی را با شما دارند..... این نکته را هم اخیراً خاطرنشان می‌نماییم که اگر هر آینه عملیات جنگجویانهُ شما دوام پیدا نمود و در ظرف مستقبل جلوگیری از ملت ممتنع گردید، ملامت و مسئولیت راجع به حرکات لا ابالیهُ شماست که از خطهُ بی طرفی تخطی نموده‌اید و اینجانب را هیچ مسئولیت و ملامتی نیست.