سخن نخست

هیولایی به نام ساواک

پس از کودتای 28 مرداد 1332، آمریکا فضا و شرایط را به منظور حضور و حاکمیت بلامانع خویش در ایران مساعد یافته درصدد برآمد تا در تمام شئون ایران دخالت کرده و جایگزین انگلیس شود. یکی از زمینه‌های موردنظر، بخش امنیتی و اطلاعاتی بود. تا پیش از این مقطع، انگلیس از حضوری پررنگ‌تر برخوردار بود و آمریکا نیز به منظور کسب جایگاه مناسب تلاش می‌کرد؛ ولی نتایج جنگ جهانی دوم و توافقات جدید در تعیین حوزه‌های نفوذ و همچنین کمک مؤثر و مستقیم آمریکا در پیروزی کودتا و بازگرداندن محمدرضا به ایران در سال 1332، آزادی عمل بیشتری را برای آمریکا فراهم کرد. از این تاریخ بود که آمریکایی‌ها با تمام امکانات وارد عرصه‌های مختلف شدند و حاکمیت بلامنازع خود را تثبیت کردند. در این راستا، هدایت و کنترل دو پایگاه بیش از دیگر پایگاه‌ها موردنظر آنها بود: ارتش و راه‌‌اندازی سازمان اطلاعات و امنیت داخلی. اولی، به منظور حفاظت و حراست از مهره‌ای که توسط آنها مجدداً در ایران روی کار آمده بود، در مقابل هجوم بیگانگان و ایجاد نقش ژاندارمی در منطقه خاورمیانه برای سرکوبی نهضت‌های آزادیبخش، و دومی، به منظور حمایت و حفظ او در مقابل نیروهای داخلی.
  البته ضعف اطلاعاتی در ایران که سابقه‌ای دیرینه داشت، و لطمه‌های حاصل از آن، برای رژیم شاه نیزانگیزه لازم را جهت تأسیس یک سازمان اطلاعاتی نیرومند ایجاد کرده بود. پس از برکناری رضاشاه که با از هم پاشیدگی و تضعیف ارتش همراه بود، جانشین او نه یک پلیس مخفی قوی و نه یک ارتش قابل اتکا در اختیار داشت. از طرف دیگر کشور در اشغال نیروهای بیگانه بود و محمدرضا شاه در سالهای نخستین سلطنت فاقد سازمان‌ها و تشکیلات جاسوسی و امنیتی پشتیبان خود بود. بعد از خروج نیروهای بیگانه از ایران کشمکش‌های داخلی و درگیری با مصدق او را از فکر تشکیل یک سازمان اطلاعاتی بازداشت تا اینکه پس از سقوط مصدق، کشف یک شبکه وسیع جاسوسی از طرف روسها در ارتش ایران شاه را به سختی تکان داد. این شبکه که به وسیله حزب توده سازمان داده شده بود صدها افسر را تا بالاترین رده‌های فرماندهی شامل می‌شد. پس از کشف و متلاشی شدن این شبکه، شاه به فکر تشکیل یک سازمان اطلاعاتی مجهز و مدرن افتاد و برای مقابله با تشکیلات نیرومند جاسوسی روسها در ایران به دوستان آمریکایی خود متوسل شد.
  در سال 1335 سازمان سیا طرح و چارچوب تشکیلات یک سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه داد و خود در تأسیس و سازمان دادن آن مشارکت کرد. این تشکیلات که به نام «سازمان اطلاعات و امنیت کشور» نامیده می‌شد به زودی به نام مخفف آن یعنی «ساواک» شهرت یافت. به همین منظور، ساواک با هدایت آمریکایی‌ها و سپس با آموزش افسران سازمان‌های جاسوسی رژیم صهیونیستی موسوم به موساد فعالیت خود را آغاز کرد.
  از زمان تأسیس ساواک در سال 1335 تا زمان فروپاشی رژیم سلطنتی در سال 1357 که به عمر ساواک در ایران نیز خاتمه داد، چهار نفر به ریاست ساواک رسیدند. هر یک از این چهار نفر دارای ویژگیهای خاصی بودند و با توجه به شرایط حاکم و وضعیت زمان برای پست مورد نظر انتخاب شدند. این چهار تن عبارتند از: تیمور بختیار، حسن پاکروان، نعمت‌الله نصیری و ناصر مقدم.
  اگر قرار باشد تاریخ ساواک، از آغاز تا پایان، نوشته شود باید چهار دوره در آن مشخص گردد: نخستین دوره ساواک،‌ دوره ایجاد و تأسیس این سازمان توسط مستشاران آمریکایی است. در این دوره که از تأسیس رسمی ساواک در اسفند 1335 آغاز می شود و تا برکناری تیمور بختیار در اسفند 1339 ادامه می یابد ساواک در حال سازماندهی و تشکیلات خود است. در دومین دوره ساواک که با ریاست پاکروان و با ورود فردوست به این سازمان آغاز می‌شود، هیأت مستشاری آمریکا، از ساواک مرخص می‌شود و به جای آن مربیان و اساتید اسرائیلی وارد صحنه می‌شوند. لذا این دوره را که تا فروردین 1350 ادامه دارد، باید دوره سازماندهی و آموزش ساواک نامید. سومین دوره ساواک که با خروج فردوست و مقدم در فروردین 1350 از ساواک آغاز می‌شود ، دوره هجوم و قدرت ساواک است. چهارمین دوره ساواک، ماه‌های آخر سلطنت محمدرضا پهلوی را دربر می‌گیرد که مصادف با دوران انقلاب اسلامی است . این دوره نهایتاً به حیات 22 ساله ساواک خاتمه می‌دهد.
  در این چهار دوره ، شناخت مردم ایران از معدل عملکرد سازمان هیولایی ساواک ، چیزی جز اختناق، سرکوب ، ایجاد فضای رعب و وحشت در جامعه ، سلب آزادی ها ، شکنجه های هولناک ، اعدام و .... نبوده است.
  مجموعه ای که در قالب چهل و نهمین شماره نشریه «گذرستان» پیش روی خوانندگان گرامی است برگزیده ای از مقالات موجود در آثار منتشر شده از طرف موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی به ویژه کتاب «ساواک» نوشته مظفر شاهدی است . ذکر این نکته ضروری است که مجله گذرستان پیش از این نیز شماره 27 خود را به «کمیته مشترک ضد خرابکاری» اختصاص داده و در آن نیز ساواک را از جنبه های دیگر مورد بررسی قرار داده است . اکنون شماره جدید مجله را در سالگرد تصویب لایحه تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور در مجلس شورای ملی به موضوع ساواک اختصاص داده ایم؛ به این امید که بتواند در رفع بخشی از نیاز محققان و پزوهشگران موثر واقع گردد.