دلیل اصلی شکست عراق در خرمشهر عبور رزمندگان از کارون بود

برد بیت‌المقدس را می‌توان شاهکار نظامی ایران در جنگ تحمیلی دانست. لذا در ادامه، دلایل نظامی شکست عراق از ثامن الائمه(ع) تا بیت‌المقدس به بررسی عملیات الی بیت‌المقدس می‌پردازیم.

عملیات بیت‌المقدس

پس از پایان عملیات فتح‌المبین، برای عراق آشکار شده بود که منطقه خرمشهر و غرب کارون هدف بعدی ایران خواهد بود. از پایان فتح‌المبین تا آغاز بیت‌المقدس تنها یک ماه فاصله بود؛ بنابراین، آماده کردن نیروهای مردمی و غیرحرفه‌ای در این زمان کم، از جمله کارهای عجیب سپاه پاسداران بود، اما نکته بارز این عملیات، یعنی دلیل اصلی شکست نیروهای عراقی تاکتیک ویژه این عملیات (عبور از رود کارون) بود که در واقع، موجب شکست قطعی عراق و انهدام کامل نیروهای این کشور در عملیات مزبور شد.

سازمان رزم عملیات بیت‌المقدس

نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در مجموع ۱۹۶ گردان نیرو را برای انجام عملیات بیت‌المقدس آماده کردند که از این تعداد، ۱۳۵ گردان به سپاه و ۶۱ گردان نیز به ارتش متعلق بودند. نسبت نیروهای خودی به نیروهای عراقی نیز دو به یک ارزیابی شد. (۱۹)

البته، باید توجه داشت که نیروهای عراقی از لحاظ تجهیزاتی، امکانات پشتیبانی، نیروی هوایی و توپخانه از نیروهای ایرانی بر‌تر بودند. برتری نیروهای ایرانی تنها به دلیل روحیه ناشی از انقلاب و حس میهن‌پرستی بود.

تاکتیک ویژه

به طورکلی برای عملیات بیت‌المقدس دو راهکار پیشنهاد شد و در جلسات مشترک ارتش و سپاه، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. (۲۰) این دو راهکار عبارت بودند از:

۱) تهاجم به دشمن با اتکا به جاده اهواز - خرمشهر

این پیشنهاد که فرماندهان ارتش آن را بر اساس اندیشه سنتی نظامی ارائه دادند محاسن و معایبی داشت. استفاده از شبکه‌های جاده‌ای موجود در منطقه و تأمین منطقه عملیاتی با استفاده از این شبکه‌ها از جمله محاسن این راهکار بود. معایب آن نیز عبارت بودند از: انطباق کامل این راهکار با تلقی کلاسیک دشمن از سمت حمله و هجوم نیروهای ما از شمال به جنوب با اتکا به جاده اهواز- خرمشهر. چیزی که بیش از پیش این باور را در عراقی‌ها تقویت کرد، انجام عملیات نصر در دی ماه ۱۳۵۹ در این منطقه بود. از سوی دیگر استحکامات دشمن در راستای مقابله با تک شمالی - جنوبی نیروهای ایرانی طراحی و ساخته شده بود، بنابراین هرگونه حمله از این سمت با تلفات سنگین و صرف وقت و ضایعات فراوان همراه بود.

۲) عبور از رودخانه کارون

این راهکار را سپاه پاسداران ارائه داد. پیچیدگی‌های مربوط به عملیات عبور از رودخانه کارون و نصب پل از جمله معایب آن بود. هم‌چنین، ضرورت سرپل‌گیری و توسعه سرپل به طور هم‌زمان نیز دشواری‌های عبور از رودخانه کارون را افزایش می‌داد. کاهش فاصله تا دستیابی به اهداف در عمق مواضع دشمن و ضعف خطوط پدافندی عراق در این منطقه از جمله محاسن پیشنهاد دوم به شمار می‌رفت.

پیشنهاد نخست دقیقاً براساس تفکر سنتی و اصول کلاسیک جنگ طراحی شده بود. محسن رضایی در این زمینه می‌گوید: «متخصصین آموزش دیده مجرب و متخصصین نظامی به اتفاق می‌گفتند از رودخانه کارون نمی‌توان عبور کرد و باید تلاش اصلی از روی جاده اهواز- خرمشهر باشد». (۲۱)

طبعاً راهکار نخست با تحلیل دشمن از جهت اصلی تلاش نیروهای ایران انطباق بیشتری داشت، طرح پیشنهادی طراحان نظامی سپاه با ویژگی عبور از رودخانه کارون علی‌رغم معایبش، به دلیل آنکه مبتنی بر خلاقیت و نوآوری نیروهای انقلابی و مردمی طراحی شده بود و با اندیشه سنتی عراق نیز فاصله بسیار داشت، ضریب غافل‌گیری دشمن را از نظر تاکتیکی به شدت افزایش می‌داد.

نیروهای جمهوری اسلامی با عبور از رودخانه در واقع برخلاف جهت آرایش اصلی مواضع پدافندی عراق به زمین منطقه عملیات وارد شدند و از کنار به دشمن حمله کردند. این اقدام روحیه نیروهای عراقی را به شدت تضعیف کرد.

درباره اهمیت تاکتیک ویژه عبور از رودخانه سردار غلامعلی رشید چنین می‌گوید: «... در بررسی‌های انجام شده، ویژگی عملیات بیت‌المقدس مانور و عبور از رودخانه شناخته شد... این ویژگی حاصل خلاقیت فرماندهی است؛ زیرا، این عامل است که سبب می‌شود با وجود راهکارهای دیگر، تدبیر فرماندهی سپاه عبور از رودخانه را در نظر بگیرد و بر آن تاکید کند... به همین دلیل، نحوه مانور و عبور از رودخانه یک ابتکارعمل محسوب می‌شد که درحقیقت حاصل تفکر سردار رضایی بود. ایشان در مانور عملیات به نقطه ثقل دشمن توجه کردند و قلب منطقه را نشانه گرفتند.

با این تدبیر، سه نقطه حساس دشمن (نشوه، بصره و خرمشهر) را به خطر انداختیم. حتی نیروهایی که در دروازه‌های اهواز بودند را با خطر جدی مواجه کردیم... ایستگاه حسینیه قلب منطقه بیت‌المقدس محسوب می‌شد. در واقع، اگر این تدبیر، مانور و عبور از رودخانه را از عملیات بیت‌المقدس بگیریم چیز دیگری باقی نخواهد ماند و بطور قطع موفق نخواهد شد». (۲۲)

نتیجه‌گیری

۱) شکست عراق در چهار عملیات بزرگ مقطع آزادسازی مناطق اشغالی نتیجه دو عامل عمده بود، یکی انتخاب آموزه جنگ انقلابی - مردمی و دومی آرایش ناقص نیروهای عراقی در خوزستان که به پدید آمدن خطوط پدافندی آسیب پذیر منجر شده بود.

۲) تغییر در رویکرد نظامی ایران پس از حذف بنی‌صدر نتایج چندی ازجمله مردمی شدن جنگ، هماهنگی میان ارتش، سپاه و ادغام نیرو‌ها، افزایش خلاقیت و نوآوری در عملیات جنگی را در پی داشت که از میل بالای مشارکت در امور سیاسی و نظامی که خود، نتیجه مستقیم انقلاب بود، ناشی می‌شد.

۳) خطوط پدافندی عراق در خوزستان بیشتر حاصل تفکر سیاسی بود تا نظامی. درنتیجه، ناقص و نفوذپذیر بودند و به هیچ وجه با اهداف نظامی عراق هماهنگی نداشتند؛ بنابراین، به مجرد تغییر آموزه نظامی ایران، مواضع عراق در مناطق اشغالی به سرعت فروریخت.

۴) اولویت‌بندی عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی منطبق با واقعیت‌های میدان نبرد طراحی و اجرا شد، به گونه‌ای که از کوچک‌ترین منطقه اشغالی و آسیب‌پذیر‌ترین آن در شرق کارون آغاز و به مشکل‌ترینش در بیت‌المقدس ختم شد.

۵) اولویت‌های انجام عملیات‌ها به گونه‌ای تنظیم شده بود که هر یک مقدمه عملیات بعدی بود و با انجام هر یک از آن‌ها از میزان خطوط پدافندی کاسته می‌شد و نیروهای آزاد شده در عملیات بعدی به کار گرفته می‌شدند.

۶) تاکتیک‌های ویژه به کار رفته در عملیات‌های آزادسازی، همگی عراق را از نظر تاکتیکی غافلگیر کرد. عملیات دَوَرانی در ثامن‌الائمه، استفاده از زمین‌های رملی در طریق‌القدس، انجام مانورهای احاطه‌ای و فن تاکتیک نفوذی در فتح‌المبین و سرانجام حمله به قلب مواضع عراق در عملیات بیت‌المقدس با عبور از رود کارون همگی زائیده روح خلاق و نوآور ناشی از به کارگیری آموزه جنگ انقلابی - مردمی بود.

مأخذ:

۱۹. مسعود بختیاری، نصرت‌الله معین وزیری و مجدحسن لطفی: «ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس» هشت سال دفاع مقدس؛ ج۲، تهران: انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ص۴۹. در اطلس جنگ ایران و عراق نسبت نیروهای ایران به عراق ۱۵۰ به ۲۰۰ هزار نفر ذکر شده است.

۲۰. مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ از خونین شهر تا خرمشهر؛ انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۷۳ صص۱۱۲-۱۱۳.

۲۱. ه‌مان، صفحه ۱۱۴.

۲۲. غلامعلی رشید؛ پیشین، صفحه ۱۴.