دکترین، امنیت، شاه، ترومن، آیزنهاور، کندی، نیکسون و کارتر.

چکیده :

موقعیت و اهمیت استراتژیک ایران در مقاطع مختلف تاریخی باعث طمع کشورها و قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی برای نفوذ یا سلطه بر این کشور بوده است. این مقاله بر آن است تا به تفکیک، دکترین‌ها و خط مشی‌های رؤسای جمهوری آمریکا در مورد ایران از بعد از جنگ جهانی دوم تا پیروزی انقلاب اسلامی را معرفی نماید.

 موقعیت و اهمیت استراتژیک ایران در مقاطع مختلف تاریخی باعث طمع کشورها و قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی برای نفوذ یا سلطه بر این کشور بوده است. این مقاله بر آن است تا به تفکیک، دکترین‌ها و خط مشی‌های رؤسای جمهوری آمریکا در مورد ایران از بعد از جنگ جهانی دوم تا پیروزی انقلاب اسلامی را معرفی نماید.

واژه‌های کلیدی: دکترین، امنیت، شاه، ترومن، آیزنهاور، کندی، نیکسون و کارتر.

مقدمه

امنیت ملی بخشی تفکیک‌ناپذیر از منافع ملی هر کشوری را تشکیل می‌دهد؛ از این روست که منافع ملی به معنای «بهترین چیزها برای ملت در رابطه‌اش با سایر دولت‌ها»⁽¹⁾ تعریف شده است. ایران به دلایل مختلف در دوره‌های پیاپی تاریخی دارای اهمیت و موقعیت استراتژیک بوده است؛ زمانی به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم که راه ارتباطی اروپا با مرکز و شرق آسیا بود و زمانی به علت قرار داشتن بر سر راه اروپا به شبه قاره هند که مدت‌ها مورد منازعه دولت‌های انگلیس، روسیه و

فرانسه بود و در دوره پیش از انقلاب اسلامی، به سبب وجود ذخایر عظیم انرژی در منطقه خلیج فارس و ایران⁽²⁾ و قرار گرفتن آن در سراسر سواحل شمالی خلیج‌فارس و تنگه هرمز و همسایگی با اتحاد شوروی که در زمان جنگ سرد برای صدور ایدئولوژی مارکسیستی تلاش می‌کرد.

پس از جنگ جهانی دوم، آمریکا با توجه به قدرت نظامی و اقتصادی خود به‌عنوان قدرت برتر، جانشین اروپایی‌ها در بسیاری از مناطق جهان از جمله خاورمیانه و ایران شد. موقعیت استراتژیک و منابع غنی طبیعی ایران، آمریکایی‌ها را به سوی خود جذب کرد و جایگاه ویژه‌ای را در خط‌مشی‌ها و دکترین‌های امنیتی آمریکایی‌ها پیدا نمود. در این مقاله خط‌مشی‌ها و دکترین‌های پنج رئیس‌جمهور آمریکا از پس از جنگ جهانی دوم تا پیروزی انقلاب اسلامی (ترومن، آیزنهاور، کندی، نیکسون و کارتر) را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم.

1. ترومن

هاری ترومن، از حزب دمکرات آمریکا، بین سال‌های 1945 تا 1953 رئیس‌جمهور بود. دست‌یابی آمریکا به بمب اتم این تصور را در آن کشور دامن زده بود که آمریکا قادر است با داشتن این بمب همه مسائل خارجی خود را به سادگی حل کند، اما آمریکایی‌ها به‌زودی به عدم کارآیی این عامل در شرایط پس از جنگ پی بردند. خطر احتمالی سقوط دولت دست راستی یونان به دامان کمونیست‌ها، مشکلات ترکیه و خطر تسط شوروی بر تنگه داردانل و بیرون نرفتن روس‌ها از ایران، زنگ‌های خطر را در آمریکا به صدا درآورد.

هرچند نیروهای روسی بالأخره در سال 1325 ش / 1946 م. خاک ایران را ترک کردند،⁽³⁾ اما خطر گسترش نفوذ کمونیسم و شوروی در کشورهای پیرامون این کشور و این دیدگاه آمریکایی‌ها که شوروی مانند هیتلر در فکر سلطه بر جهان است و باید مسیرهای توسعه‌طلبی او سد گردد، منجر به تدوین و اعلام دکترین ترومن در مارس 1947 در مجلس نمایندگان آمریکا شد.

براساس این دکترین، هر زمان و هرجا که یک دولت ضد کمونیست از طرق مختلف، مانند شوراندن یاغیان بومی، دخالت خارجی و یا حتی فشار دیپلماتیک مورد تهدید قرار گیرد، آمریکا با کمک‌های اقتصادی، سیاسی و مهم‌تر از همه نظامی از آن دولت حمایت خواهد کرد. بدین ترتیب دکترین ترومن راه را بر هر انقلابی می‌بست. ترومن معتقد بود که کمونیسم در شرایط فقر رشد می‌کند و روش مقابله با آن اعطای کمک‌های اقتصادی است. وی توانست حمایت کنگره آمریکا را برای تصویب کمک‌ها به دست آورد.⁽⁴⁾ کنگره آمریکا بعداً ایران را نیز به دلیل اهمیت در ردیف یونان و ترکیه قرار داد.

همچنین در ژوییه 1947 / 1326 ش، جورج کنان، مسؤول ستاد سیاست‌گذاری وزارت خارجه آمریکا، در مجله فارین افیرز* با نام مستعار ایکس مقاله‌ای تحت عنوان «منشأ رفتار شوروی» نوشت که به‌زودی به صورت بیانیه نیمه رسمی سیاست خارجی آمریکا درآمد و در نهایت در سیاست سد نفوذ** تجلی یافت. به موجب این سیاست، به‌تدریج چند پیمان دفاعی زنجیره‌ای از اروپا تا آسیای جنوب شرقی در اطراف شوروی ایجاد شد. ایران عضو پیمان سنتو بود که در زمان آیزنهاور تشکیل شد و میان پیمان‌های ناتو و سیتو قرار داشت.

آمریکا در چارچوب دکترین ترومن کمک‌ها و وام‌هایی با بهره‌های زیاد در اختیار ایران قرار می‌داد؛ از جمله یک وام 250 میلیون دلاری در سال 1325 برای تشکیل سازمان برنامه⁽⁵⁾ و کمک‌ها و وام‌های نظامی به مبلغ 175 میلیون دلار بین سال‌های 1325 تا 1330 شمسی به ایران پرداخت کرد.⁽⁶⁾ همچنین ایران یکی از اولین کشورهایی بود که «اصل چهار ترومن» در مورد آن اجرا شد. به موجب این اصل، که ترومن در سال 1949 ارائه کرد، آمریکا به کشورهای خاصی در جهان سوم از جمله ایران کمک‌های فنی و مالی می‌کرد؛ از این‌رو در ایران «کمیسیون مشترک ایران و آمریکا برای بهبود امور روستایی» تشکیل شد. اسناد موجود نشان می‌دهد که آمریکا بعضی از عناصر این کمیسیون مانند فضل‌اللّه‌ زاهدی، که در پست معاونت و خزانه‌داری مشغول بود، را در سال 1331 تحت پوشش آموزش به آمریکا برد. او همان کسی است که در 28 مرداد 1332 دست به کودتا زد.⁽⁷⁾

کمک‌های آمریکا به ایران در این زمان به منظور حفظ منافع ملی و امنیتی این کشور بود، چرا که به تصور آمریکایی‌ها اگر ایران از دست آمریکا خارج می‌شد، راه ورود شوروی به خلیج‌فارس هموار گردیده و سراسر منطقه خلیج‌فارس در خطر نفوذ شوروی قرار می‌گرفت.

شایان ذکر است که مهم‌ترین عامل بازدارنده در برابر نفوذ و گسترش افکار کمونیستی در ایران، مقاومت فرهنگی مردم ما در مقابله با این افکار بوده است نه کمک‌های آمریکا به رژیم شاه. مارکسیسم، که با مذهب سر ستیز دارد، در کشورهایی مانند ایران با هویت دینی عمیق، نتوانست جای پایی قوی باز کند.

2. آیزنهاور

ژنرال آیزنهاور از حزب جمهوری‌خواه آمریکا، به دلیل شهرتی که در زمان جنگ جهانی دوم کسب کرده بود و نیز تبلیغات مک کارتیسم مبنی بر ناتوانی ترومن برای مهار کمونیسم که ناشی از نفوذ

کمونیست‌ها در حزب دمکرات و وزارت خارجه و سرویس‌های امنیتی تلقی می‌شد، در انتخابات ریاست جمهوری نوامبر 1952 / 1331 ش. پیروز شد.

جمهوری‌خواهان در این زمان اعلام کردند که ناامنی شدید در آمریکا و درگیری شدید این کشور در جنگ کره نتیجه اشتباهات روزولت و ترومن درباره شوروی در کنفرانس‌های تهران، یالتا و پوتسدام بوده است، زیرا آنها راه توسعه کمونیسم در دوره پس از جنگ را با از دست دادن اروپای شرقی و خیانت به چیانکای چک (رئیس‌جمهور سابق چین پیش از روی کار آمدن کمونیست‌ها) هموار کردند.⁽⁸⁾ به‌نظر جمهوری‌خواهان، سیاست حزب دمکرات در مورد همزیستی، به دلیل هزینه سنگین تسلیحات و کمک اقتصادی، اقتصاد ملی را نابود کرده است و هدف شوروی این است که آمریکا با دست خود، خود را به افلاس بکشد. آنها به مردم قول دادند که یک استراتژی دفاعی مؤثر (به‌منظور عقب راندن شوروی و تقویت دفاعی آمریکا) و یک بودجه متعادل تنظیم کنند و مالیات‌ها را کاهش دهند. برای این کار، به نظر آنان، بایستی جنگ کره پایان می‌یافت، مرز روشنی در اطراف شوروی و چین کشیده می‌شد ـ که این کار را حکومت قبلی کرده بود، ولی باید تقویت می‌گردید و خاورمیانه و خاور دور را نیز در بر می‌گرفت ـ و این مرز با قدرت بازدارندگی اتمی حفظ می‌گردید، به‌گونه‌ای که هشدار داده می‌شد اگر شوروی و چین از آن عبور کنند با نابودی کامل روبه‌رو خواهند شد. جان فاستردالس، وزیر خارجه آیزنهاور، می‌گفت اگر به کمونیست‌های کره اخطار می‌شد که در صورت حمله به کره شمالی، مسکو بمباران اتمی خواهد شد، از حمله خودداری می‌کردند. وی تأکید می‌کرد که حکومت آیزنهاور این اشتباه را تکرار نخواهد کرد.⁽⁹⁾

دالس دکترین سد نفوذ ترومن را سیاست در جا زدن* خواند و گفت این سیاست، آمریکا را آن‌قدر در یک موقعیت نگه می‌دارد که به دلیل خسته شدن انگیزه خود را برای مقابله با توطئه‌های بین‌المللی و بحران‌های منطقه از دست بدهد.⁽¹⁰⁾ وی معتقد بود هدف آمریکا نباید همزیستی مسالمت‌آمیز با کمونیسم باشد، بلکه باید آن را از میان بردارد. او هرگونه رفتار مداخله‌گرایانه آمریکا را مشروع می‌دانست.

آیزنهاور و دالس از «استراتژی تلافی گسترده» که بر مبنای آن هر کشوری که منافع و اهداف آمریکا را در هر نقطه‌ای از جهان مورد تهاجم قرار می‌داد با هر وسیله ممکن و در هر جا که آمریکا انتخاب می‌کرد تنبیه می‌شد، پشتیبانی کردند.⁽¹¹⁾ اما در خصوص خاورمیانه، «دکترین آیزنهاور» که در

سال 1957 میلادی در کنگره آمریکا ارائه شد تأکید داشت که آمریکا حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشورهای خاورمیانه و خلیج‌فارس را برای امنیت خود امری حیاتی می‌داند و حاضر است برای حفاظت از کشورهایی که مورد تجاوز مسلحانه کمونیسم بین‌المللی قرار می‌گیرند، از نیروهای مسلح خود استفاده کند.⁽¹²⁾

به‌طور کلی با اقدامات امنیتی آیزنهاور، حجم و میزان حضور و مداخله آمریکا در نقاط مختلف جهان افزایش یافت؛ اما تهدید به استفاده از سلاح اتمی علیه شوروی یا چین، با توجه به این که روس‌ها نیز بعداً بدان دست یافتند، کارآیی خود را از دست داد. در حالی که این کشور تا قبل از جنگ جهانی دوم هیچ‌گونه پیمان اتحادی با کشورهای خارج از نیم کره غربی امضا نکرده بود و همچنین فاقد پایگاه نظامی در سایر کشورها بود، اما تا سال 1959 دارای 1400 پایگاه در 31 کشور بود.⁽¹³⁾ مداخله در ویتنام که در تمامی دهه 1960 و نیمه اول دهه 1970 نیز به طول انجامید، کودتای 28 مرداد 1332 / 1953 در ایران، کمک به شورشیان گواتمالا در 1954، گسیل ناوگان ششم آمریکا به مدیترانه شرقی در سال 1957 برای نجات ملک حسین پادشاه‌اردن در مقابل شورش افسران طرفدار ناصر و کمک ده میلیون دلاری به وی، توسل به زور و گسیل چهارده هزار نیرو به لبنان که به دنبال کودتای 1958 عراق در آستانه تغییرات رادیکال قرار گرفته بود و کودتا در دمینیکن در سال 1962 علیه حکومت خوآن بوش از جمله این مداخله‌ها هستند.⁽¹⁴⁾

دستگاه سیاست خارجی و سرویس‌های امنیتی دولت آمریکا در زمان آیزنهاور بسیار بیشتر از زمان ترومن بر روی ایران تمرکز نموده و بر حفظ آن در زنجیره منافع غرب تأکید کردند. کودتا علیه دولت دکتر مصدق، ورود ایران به پیمان بغداد (بعداً سنتو)، امضای قراردادهای نظامی میان آمریکا و ایران که ورود مستشاران نظامی آمریکایی و نفوذ آنها در ارتش ایران را به همراه داشت و تشکیل ساواک که با کمک و همکاری سازمان سیا صورت گرفت، همه مؤید این امر هستند.

آمریکایی‌ها در جریان ملی شدن صنعت نفت ابتدا برای شکستن انحصار نفتی انگلیس در ایران از ملی شدن نفت ایران حمایت کردند، اما بعدها به دلیل منافع امنیتی منطقه‌ای خود و نیز اطمینان یافتن از این‌که انگلیسی‌ها سهم آنها از نفت ایران را خواهند داد، در مقابل نهضت ایستادند. اعتراض آیة‌اللّه‌ کاشانی به سیاست آمریکا در اواخر دوره ترومن در این زمینه گویاست:

ما نمی‌خواهیم حکومت‌های خارجی در امور داخلی ما دخالت کنند ... آمریکا باید پیروی از سیاست انگلیس را کنار بگذارد. از این کار چیزی جز نفرت مردم دنیا به‌طور اعم و مردم ایران به‌طور اخص نصیبش نخواهد شد.⁽¹⁵⁾

دو هفته بعد از روی کار آمدن آیزنهاور، چند مقام بلند پایه آمریکایی و انگلیسی طرحی با نام «رمز آژاکس»،* که رهبری آن با کرومیت روزولت بود را تهیه کردند و سازمان سیا و اینتلیجنت سرویس انگلستان برای اجرای کودتا دست به کار شدند.⁽¹⁶⁾ بدین ترتیب، روزولت در پانزده تیر 1332 با نام مستعار جیمزاف لاکریج مخفیانه از مرز عراق وارد ایران شد. در ده مرداد نیز ژنرال شوارتسکف، که قبلاً یک مستشار نظامی آمریکا در ژاندارمری ایران بود، وارد تهران شد. آنها در 28 مرداد با همکاری عوامل داخلی دست به کودتا زدند. پس از کودتا، آیزنهاور پیام تبریکی به محمدرضا شاه فرستاد و به سرعت به تقویت نظامی، سیاسی و اقتصادی دولت زاهدی پرداخت.

استراتژی نگاه نو آیزنهاور، که در نوامبر 1953 / 1332 ش. تدوین شد، تأکید زیادی بر کشورهای پیرامون شوروی از جمله ایران داشت. از دیدگاه آمریکایی‌ها، جایگاه ایران در خط شمالی خاورمیانه، موقعیت این کشور را برای دفاع از این منطقه و دفاع مقدم از منطقه مدیترانه و به عنوان پایگاهی برای حمله هوایی یا زمینی به درون شوروی حیاتی می‌ساخت. منابع نفت ایران و دیگر کشورهای خلیج‌فارس برای بازسازی اروپای غربی و برای توانا ساختن غرب جهت دوام آوردن در یک جنگ طولانی نقش حیاتی داشتند؛ بنابراین حکومت آیزنهاور ایران را دارای اهمیت تعیین‌کننده برای امنیت ملی آمریکا خواند.⁽¹⁷⁾

تلاش آمریکا برای سهیم شدن در نفت ایران با قرارداد پیچ ـ امینی⁽¹⁸⁾ در 28 شهریور 1333، که بین دولت ایران و کنسرسیوم بین‌المللی نفت در تهران امضا شد، به ثمر نشست. براساس این قرارداد، چهل درصد از سهام به شرکت‌های انگلیسی، چهل درصد به شرکت‌های آمریکایی، چهارده درصد به شرکت رویال داچ شل (هلندی ـ انگلیسی) و شش درصد به شرکت نفت فرانسه داده شد. اما دولت ایران تلاش کرد این بخشش منابع ملی را یک پیروزی و حتی گذاردن کلاه بر سر آمریکا و انگلیس بخواند. زاهدی، نخست‌وزیر کودتا، در جلسه مشترک هیأت دولت و رؤسای دو مجلس به‌طور مضحکی از قرارداد دفاع کرد و گفت:

در واقع ما سر انگلیس و آمریکا کلاه گذاشته‌ایم، زیرا تا هفت هشت سال دیگر نیروی اتم جای نفت را می‌گیرد و ذخایر نفت ایران بی‌مصرف می‌ماند و بنابراین در این ده ساله هرچه از کنسرسیوم بگیریم وجهی بازیافتی است.⁽¹⁹⁾

از سوی دیگر، در فوریه 1955 / بهمن 1344، پیمان بغداد تحت عنوان قرارداد همکاری عراق و

ترکیه با حمایت آمریکا و انگلیس امضا شد. به زودی پاکستان و سپس ایران نیز بدان پیوستند. این پیمان پس از وقوع کودتای سال 1958 در عراق و خروج این کشور از آن به پیمان مرکزی یا سنتو تغییر نام داد.

کودتای 28 مرداد، عقد قرارداد با کنسرسیوم نفتی، عضویت ایران در پیمان بغداد، قانون جلب و حمایت از سرمایه‌های خارجی و قانون بانکداری مصوب 1334 که براساس آنها دولت ایران امتیازات بی‌سابقه‌ای به سرمایه‌داران خارجی می‌داد، باعث گسترش شدید روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران و آمریکا شد. ملاقات‌ها و رفت و آمدهای زیاد مقامات دو کشور در دوره آیزنهاور از شواهد این گسترش رابطه بود.⁽²⁰⁾ سپس کودتای عراق و نزدیکی این کشور به شوروی وابستگی شاه به آمریکا را بیشتر کرد و بر تعداد مستشاران و مأموران سازمان سیا در ایران افزود.⁽²¹⁾

بجاست که این قسمت را با ذکر تأکید صریح آیزنهاور درباره اهمیت ایران به پایان ببریم. وی در 23 آذر 1338 طی اقامت شش ساعته خود در ایران، سه بار (یک بار در فرودگاه، یک بار در مجلس و یک بار در اعلامیه صادره در پایان دیدارش) بر نقش استراتژیک ایران در حفظ ثبات منطقه و ضرورت همکاری و همزیستی دو کشور تأکید کرد. جلوگیری از گسترش و نفوذ شوروی، دست‌یابی به ذخایر نفت منطقه و ایران و امنیت رژیم صهیونیستی سه هدف عمده آمریکا از بسط روابط با ایران بود.

3. کندی

جان. اف. کندی، از حزب دمکرات آمریکا، از ژانویه 1961 تا نوامبر 1963 رئیس‌جمهور این کشور بود که در این سال ترور شد و جایش را به لیندون جانسن داد. به‌نظر وی، هرچند آیزنهاور و جمهوری‌خواهان در برابر شوروی خصومت آشتی‌ناپذیر نشان می‌دادند، اما در عمل محتاط و محدود بودند و به اندازه کافی تهاجمی عمل نمی‌کردند.⁽²²⁾ با پیروزی انقلاب کوبا (1959)، کمونیسم تا حیات خلوت آمریکا یعنی آمریکای لاتین نیز پیشروی کرده بود.

در خط‌مشی‌های کندی تأکید بر اصلاحات از بالا و پشتیبانی از آن از راه استفاده از نیروهای نظامی برای جلوگیری از وقوع انقلاب در جهان سوم و مسابقه تسلیحاتی گسترده با اتحاد شوروی دیده می‌شد. وی در می1961 برای ترسیم چهره بهتری از آمریکا در نزد جهانیان و بیان دکترین خود طی پیامی به کنگره این کشور گفت:

پیمان‌های نظامی نمی‌تواند به کشورهایی که بی‌عدالتی اجتماعی و هرج و مرج اقتصادی راه خرابکاری را در آنها باز کرده کمک نماید. آمریکا نمی‌تواند به مشکلات کشورهای کم

رشد فقط از نظر نظامی توجه کند. این امر خاصه در مورد کشورهای کم توسعه یافته، که به میدان بزرگ مبارزه تبدیل شده‌اند، صادق است ... هیچ مقدار اسلحه و قشونی نمی‌تواند به رژیم‌هایی که نمی‌خواهند یا نمی‌توانند اصلاحات اجتماعی کنند ثبات و استواری ببخشد.⁽²³⁾

کانون اصلی برنامه کندی طرح «اتحاد برای پیشرفت» و شروع آن از آمریکای لاتین بود. این منطقه در سال 1959 شاهد روی کار آمدن فیدل کاسترو در کوبا بود.⁽²⁴⁾ ایران نیز در فهرست کشورهایی قرار داشت که باید اصلاحات موردنظر آمریکا را اجرا می‌کرد. کندی در دکترین خود از مشاور امنیتی‌اش والت ویتمن روستو و نظریه توسعه خاص او الهام می‌گرفت. روستو در کتاب خود این جملات را آورده بود: «هم‌اکنون که این رساله را در دست تألیف دارم نه به آمریکا، بلکه به جاکارتا، رانگون، دهلی‌نو، کراچی، تهران، بغداد و قاهره می‌اندیشم».⁽²⁵⁾ نتیجه یک بررسی سیا در پایان سال 1958 این بود که اگر محمدرضا شاه دست به اصلاحات نزند ظرف یکی دو سال سقوط خواهد کرد.⁽²⁶⁾ مصاحبه والتر لیپمن، روزنامه‌نگار آمریکایی، با خروشچف رهبر شوروی نیز بر نگرانی مقامات آمریکایی افزود؛ خروشچف در این مصاحبه گفت رژیم ایران مثل یک سیب رسیده است و ما منتظر افتادن آن در دامان خود هستیم.⁽²⁷⁾ به‌طور کلی در اوایل دهه 1960 در آمریکا این نگرانی پدید آمده بود که به‌زودی در ایران اتفاقات ناگواری خواهد افتاد. بنابراین هشدارها و پیشنهادهای متفاوتی برای آغاز اصلاحات در ایران از سوی مقامات آمریکایی ابراز می‌شد.⁽²⁸⁾

اما محمدرضا شاه در ابتدا در مقابل درخواست آمریکا برای انجام اصلاحات ایستادگی می‌کرد. او معتقد بود که با قدرت پلیس و سازمان اطلاعاتی می‌توان هر حرکتی را از بین برد. وی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا با ارسال کمک‌های مالی قابل توجهی به صندوق انتخاباتی نیکسون (رقیب کندی) از او حمایت کرده بود.⁽²⁹⁾ سرانجام اصرار کندی باعث شد که دکتر علی امینی، که به طرفداری از آمریکا شهرت داشت، به نخست‌وزیری معرفی شود. از آن پس، رفت و آمدهای زیادی بین مقامات دو کشور درخصوص ادامه اصلاحات صورت می‌گرفت. از جمله در فروردین 1341 شاه به آمریکا سفر کرد. آمریکایی‌ها که از همراهی محمدرضا شاه با آنها در اجرای اصلاحات راضی به نظر می‌رسیدند، دست او را در انتخاب نخست‌وزیر باز گذاردند و او یار مطمئن خود اسداللّه‌ علم را به نخست‌وزیری برگزید. شاه از این می‌ترسید که آمریکایی‌ها از طریق امینی به فکر تغییر او بیفتند. بدین ترتیب، اجرای اصلاحات ارضی، تدوین لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و طرح و اجرای اصول «انقلاب سفید» به دنبال درخواست آمریکایی‌ها انجام شد.

بعد از ترور کندی، جانشین او جانسن نیز به موضوع اهمیت ایران در کسب منافع ملی و امنیتی آمریکا توجه زیادی داشت. احیای کاپیتولاسیون (مصونیت نظامیان آمریکایی مقیم ایران و خانواده‌هایشان) که با واکنش شدید امام خمینی(ره) مواجه شد و باعث تبعید طولانی مدت ایشان گردید، در همین زمان (1343) صورت گرفت.

4. نیکسون

ریچارد نیکسون از حزب جمهوری‌خواه از سال 1969 تا 1974 رئیس‌جمهور آمریکا بود و در این سال به دنبال رسوایی واترگیت استعفا داد. قبل از به قدرت رسیدن او تحولات بین‌المللی مهمی اتفاق افتاده بود. این تحولات تغییر عمده‌ای را در استراتژی امنیتی آمریکا به دنبال داشت. از جمله این تحولات، درگیری و شکست آمریکا در جنگ ویتنام و نارضایتی مردم آمریکا از شرکت آمریکا در آن جنگ، پیروزی‌های بزرگ نهضت‌های رهایی‌بخش در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین، دست‌یابی شوروی به بمب اتمی و تصمیم انگلیس به خروج از شرق سوئز تا 1971 بود. به علاوه، مجتمع‌های نظامی صنعتی آمریکا برای فراهم آوردن زمینه صدور تسلیحات به دولت فشار می‌آوردند. یکی از مهم‌ترین این موارد شکست آمریکا در جنگ ویتنام بود.

نیکسون در 22 ژوییه 1969 در راه سفر به فیلیپین در جزیره گوام دکترین خود را اعلام کرد:

گمان می‌کنم وقت آن رسیده باشد که ایالات متحده در زمینه مناسباتش با کشورهای آسیایی به دو نکته توجه کند: اولاً، ما به همه تعهدات قراردادی خود احترام خواهیم گذاشت؛ ثانیاً، تا جایی که مربوط به مسائل امنیت داخلی و مسائل دفاع نظامی باشد ـ صرف‌نظر از تهدید از جانب یک دولت بزرگ که مسلماً منجر به توسل به سلاح هسته‌ای خواهد شد ـ دولت آمریکا ملل آسیایی را تشویق می‌کند که مسائل امنیت داخلی و دفاعی را بین خودشان حل و فصل کنند و انتظار دارد خودشان مسؤولیت را به‌عهده بگیرند.⁽³⁰⁾

نیکسون پس از آن در سخنان دیگر خود نیز می‌گفت که آمریکا به کشورهای دیگر کمک خواهد کرد تا قادر باشند از خودشان دفاع کنند.⁽³¹⁾ براساس دکترین جدید، آمریکا دیگر در جنگ‌های محدود در اطراف شوروی مانند جنگ ویتنام شرکت نمی‌کرد و مسؤولیت دفاع را به خود کشورها واگذار می‌کرد و بدین منظور آنها را به انواع سلاح‌های پیشرفته غیر اتمی مجهز می‌کرد. بدین ترتیب هم باعث رونق کارخانه‌های اسلحه‌سازی آمریکا می‌شد و هم از بدنامی شکست در جنگ‌ها و نیز از تلفات انسانی و مادی دور می‌ماند.

در منطقه خاورمیانه و خلیج‌فارس، نیکسون و کیسینجر، وزیر خارجه‌اش، برای دفاع از منافع ملی

و امنیتی آمریکا روی رژیم شاه در ایران دست گذاشتند و او را به صورت ژاندارم آمریکا درآوردند؛ البته ایران به عنوان ستون نظامی و عربستان سعودی به عنوان ستون مالی استراتژی نیکسون در منطقه در نظر گرفته شدند. تعدادی از علل مربوط به انتخاب ایران به عنوان ستون نظامی «استراتژی دو ستونی» عبارت بودند از:

1 - مرزهای طولانی ایران و شوروی؛

2 - عضویت ایران در سنتو که حلقه میانی پیمان‌های دفاعی زنجیره‌ای غرب در اطراف شوروی بود؛

3 - موقعیت جغرافیایی ایران که بر سراسر سواحل شمالی خلیج‌فارس و تنگه هرمز تسلط داشت؛

4 - جمعیت زیاد ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه (به‌طوری که از 55 میلیون جمعیت منطقه حدود 35 میلیون نفر در ایران بودند)؛

5 - رژیم شاه تنها متحد مورد اعتماد اسرائیل در منطقه بود؛

6 - خصوصیات شخصی بلندپروازانه محمدرضا شاه.

بدین ترتیب، نیکسون تسلیح بدون محدودیت ایران را اعلام کرد. سپس افزایش بهای بین‌المللی نفت، که به دنبال بستن شیرهای نفت از سوی اعراب در جنگ 1973 اعراب و اسرائیل رخ داد، دست شاه را برای خرید تسلیحات لازم باز گذارد. بدین‌گونه، تا اواسط دهه 1350 شمسی، ایران به بزرگ‌ترین خریدار اسلحه آمریکایی، از جمله هواپیماهای پیشرفته، تبدیل شد. مخارج نظامی ایران از 241 میلیون دلار در سال 1946 به 3680 میلیون دلار در سال 1974 رسید و در سال‌های بعد به مراتب افزایش یافت.

در حالی که در دهه 1340 شمسی ایران یکی از حلقه‌های زنجیره دفاعی آمریکا بود، که باید مواظبش بود تا از دست نرود، در دهه 1350 به‌گونه‌ای تقویت شد که بتواند به جای حضور مستقیم آمریکا، منافع منطقه‌ای این کشور را تأمین کند.

مهم‌ترین آزمایش محمدرضا شاه در ایفای نقش ژاندارمی آمریکا در منطقه، سرکوبی شورشیان ظفار در عمان بود. به علاوه شاه به نیابت از آمریکا به تعدادی دیگر از دولت‌ها در خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب شبه‌جزیره عربستان کمک کرد؛ از جمله کمک به اردن، اتیوپی، سومالی و سلطنت‌طلبان یمن شمالی.

5. کارتر

جیمی کارتر از حزب دمکرات آخرین رئیس‌جمهور آمریکا تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بود. کارتر برای ایجاد چهره‌ای مثبت از آمریکا و زدودن آثار مداخلات این کشور در جهان و تقویت و ایجاد ثبات در کشورهای وابسته به آمریکا با ایده «حقوق بشر» پا به میدان گذاشت؛ البته به گفته نیکی کدی، آمریکا در زمان او هیچ‌گاه به‌طور جدی تهدید نکرد که اگر محمدرضا شاه حقوق بشر را رعایت نکند تنبیه و تحریم تسلیحاتی و غیره خواهد شد؛ هرچند شاه تا حدی ترسیده و به‌صورت کنترل شده و گزینشی گام‌هایی در ایجاد فضای باز برداشت. در زمان کارتر قراردادهای جدیدی در زمینه خریدهای تسلیحاتی بین ایران و آمریکا امضا شد.

کارتر نیز همانند رؤسای جمهور پیشین به اهمیت ایران تأکید می‌کرد. وی در دی ماه 1356 در سفر به تهران، ایران را «جزیره ثبات در یکی از پرآشوب‌ترین نقاط دنیا» خواند و گفت در مسائل مربوط به امنیت نظامی، دیدگاه‌های ما با هیچ کشوری به اندازه ایران نزدیک نیست.⁽³²⁾

در زمان وقوع انقلاب اسلامی هر دو گروه کاخ سفید ـ یعنی گروه سایر وس ونس وزیر خارجه که سیاست‌های ملایم را تجویز می‌کرد و گروه برژنیسکی مشاور امنیت ملی کارتر که ایستادگی و برخورد قاطع با انقلابیان را تأکید می‌کرد ـ بر منافع ملی و امنیتی آمریکا نظر داشتند و توصیه‌های خود را با هدف حفظ ایران در دستان آمریکا ارائه می‌دادند.

ناکامی آمریکا در جلوگیری از پیروزی انقلاب اسلامی

آمریکا به دلایل متعدد نتوانست از پیروزی انقلاب اسلامی جلوگیری کند. تحلیلگران علل شکست آمریکا را ضعف اطلاعاتی سیا درباره ایران، درگیری آمریکا در مسأله کمپ دیوید، سیاست حقوق بشر کارتر و غیره دانسته‌اند؛ امّا به‌نظر نگارنده مهم‌ترین عامل شکست آمریکا را باید در نوع خاص انقلابی که در ایران رخ داد جست‌وجو کرد. انقلاب‌هایی که تا اواسط دهه 1970 اتفاق می‌افتادند همگی دارای ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی یا مارکسیستی و به قول هانا آرنت (در کتاب انقلاب) دنیوی بودند. آمریکایی‌ها بر این اعتقاد بودند که ساواک می‌تواند همه مخالفان ناسیونالیست یا مارکسیست را جارو کند؛ امّا ماهیت دینی انقلاب اسلامی و روش‌های خاصی که در رهبری و سازماندهی آن به‌کار رفت باعث شد اکثریت قریب به اتفاق مردم وارد صحنه شده و با شرکت در اعتصابات و تظاهرات خیابانی به انقلاب سرعتی خیره‌کننده بخشند و هرگونه ابتکار عملی را از آمریکا سلب کنند. به‌گونه‌ای که در پایان، آمریکا به میانه‌روها در دولت موقت دل خوش کرد، امّا سقوط آنها نیز امید آمریکایی‌ها را تبدیل به یأس کرد.

پی‌نوشت‌ها

* عضو هیأت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

*Foriegn Affairs.

**Containment Policy.

*Tread mill policy.

* Ajax.

______________________________

1. iain mclean (editor), Oxford concise Dictionary of politics (New York: Oxford university press, 1996) P. 332.

2. امروزه ایران حدود 110 میلیارد شبکه ذخیره نفتی دارد که 4/10 درصد از نفت جهان و 4/14 درصد از نفت منطقه است. به علاوه ایران با داشتن حدود پانزده درصد از دخایر گاز جهان دومین دارنده منابع گاز پس از روسیه در جهان است. ر . ک: هوشنگ امیراحمدی، «جایگاه استراتژیک ایران در بازار جهانی نفت»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 98 ـ 97، ص 83 ـ 82 و پیروز مجتهدزاده، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلتیک خلیج فارس (تهران: 1372) ص 53 و محمدرضا حافظ‌نیا، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز (تهران: سمت، 1371) ص 105.

3. در مورد علت تخلیه خاک ایران توسط روس‌ها دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. ارتشبد فردوست در خاطرات خود نوشته است که نماینده آمریکا در سازمان ملل به شوروی اولتیماتوم داد که اگر تا تاریخ معینی نیروهایش را از ایران خارج نکند جنگ جهانی سوم رخ خواهد داد و در این جنگ، فاتح آمریکاست که خستگی جنگ دوم را احساس نکرده، حال آن‌که شوروی خستگی را بیش از همه احساس نموده است. «حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی،2 ج (تهران: انتشارات اطلاعات، 1370) ج 2، ص 149». اما جیمز بیل نویسنده آمریکایی معتقد است چنین اولتیماتومی هرگز وجود نداشته است. تلگراف‌های آمریکا به شوروی تنها نگرانی آمریکا از اهداف شوروی در ایران را بیان می‌کرد. «جیمز بیل، شیر و عقاب، ترجمه مهوش غلامی (تهران: کوبه، 1371)، ص 64». در این زمینه برخی از نویسندگان به اقدامات قوام در نزدیکی ظاهری به شوروی، آوردن توده‌ای‌ها به هیأت دولت و وعده دادن نفت شمال به روس‌ها توسط او که مجلس آن‌را تصویب نکرد، تأکید کرده‌اند.

4 - استیفن امبروز، روند سلطه‌گری، ترجمه احمد تابنده (تهران: چاپخش، 1356)، ص 138 ـ 139.

5 - حسین فردوست، پیشین، ص 275.

6. علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران؛ دولت دست‌نشانده (تهران: قومس، 1376) ص 180.

7. حسین فردوست، پیشین، ص 258.

8 ـ عبدالرحمن عالم، سیاست خارجی آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم (جزوه درسی) ـ (تهران: انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1367)، ص 47 ـ 48.

9 - همان، ص 48 ـ 50.

10 - ابراهیم متقی، تحولات سیاست خارجی آمریکا، مداخله‌گرایی و گسترش 1997 ـ 1945 (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376) ص 55 ـ 56.

11 - همان، ص 57.

12 - ر . ک: عبدالرحمن عالم، پیشین، ص 57 ـ 58؛ ریچارد نیکسون، فرصت را دریابیم، ترجمه حسین وفسی‌نژاد (تهران: طرح نو، 1371) ص 257.

13 - ابراهیم متقی، پیشین، ص 58.

14 - ر . ک: عبدالرحمن عالم، پیشین، ص 58 ـ 59 و ابراهیم متقی، پیشین، ص 60 و استیفن آمبروز، پیشین، ص 234 و ناصرالدین نشاشیبی، در خاورمیانه چه گذشته، ترجمه محمدحسین روحانی (تهران: توس، 1367) ص 351.

15 - جیمز بیل، پیشین، ص 134.

16 - علیرضا ازغندی، پیشین، ص 237.

17 - مارک. ج. گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ترجمه فریدون کاظمی (تهران: نشر مرکز، 1371) ص 164 ـ 166.

18. امینی وزیر دارایی کابینه زاهدی و هوارد پیچ رئیس گروهی بود که نمایندگی کمپانی‌های نفتی را برعهده داشت.

19 - سید جلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران (قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1361) ج 1، ص 310.

20 - سه ماه پس از کودتای 28 مرداد، ریچارد نیکسون، معاون رئیس جمهوری آمریکا به ایران سفر کرد. یک سال بعد محمدرضا و همسرش با یک هیأت پنجاه نفره از مقامات سیاسی و اقتصادی به آمریکا رفته با اکثر مقامات آن کشور از جمله آیزنهاور ملاقات کردند. رفت‌وآمدهای نمایندگان مجلس ایران و کنگره آمریکا هم به کشورهای یکدیگر صورت می‌گرفت. شاه بار دیگر در خرداد 1377 به آمریکا سفر کرد. همچنین آیزنهاور در 23 آذر 1338 (14 دسامبر 1959) به ایران سفر کرد.

21 - علیرضا ازغندی، پیشین، ص 376 ـ 377.

22 - استیفن آمبروز، پیشین، ص 254.

23 - سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ص 120.

24 - جیمز بیل، پیشین، ص 161؛ باری روبین، جنگ قدرت در ایران، ترجمه محمود مشرقی (تهران: آشتیانی،

1363) ص 9.

25. حسین فردوست، پیشین، ص 304.

26 - گاز یوروسکی، پیشین، ص 169 ـ 170.

27 - عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران (تهران: امیرکبیر 1368) ص 160.

28 - جیمز بیل، پیشین، ص 185 ـ 189.

29 - محمود طلوعی، پدر و پسر؛ ناگفته‌ها از زندگی و روزگار پهلوی‌ها (بی‌جا: علم، بی‌تا) ص 817.

30 - آندره فونتن، یک بستر و دو رؤیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی (تهران: نشر نو، 1362) ص 174.

31 - هنری کیسینجر، سیاست خارجی آمریکا، ترجمه حسن محمدی‌نژاد (تهران: دانشگاه تهران ـ 1355) ص 5 ـ 7.

32 - عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 1357 ـ 1300 (تهران: البرز، 1374) ص 468 ـ 469.

مجله علوم سیاسی زمستان 1380 - شماره 16