ماهیت کمیته مجازات

ماهیت کمیته مجازات و اعضای آن و اعمال تروریستی آنها چه بود؟ با چه هدفی دست به ترور می زدند؟ به چه دلیل اشخاصی مانند میرزا اسماعیل خان و متین السلطنه و منتخب الدوله را ترور کردند؟ آیا همان طور که خودشان ادعا می کردند این اشخاص ترور شده وابسته به بیگانه بودند؟ آیا کمیته مجازات بیگانه ستیز بود یا در واقعیت وابسته به بیگانه و انگلیس و جریان بابیت و بهاییت بود؟ اگر واقعاً وابسته به بیگانه بودند دلیل واقعی آن ها برای ترور چه بود و برای چه بهایی ها و انگلیسی ها این کمیته را تشکیل دادند؟
پرسشگر ارجمند برای پاسخ به سوالات شما مناسب است مروری اجمالی به فرآیند شکل گیری این کمیته و عملکرد آن داشته باشیم و در ضمن آن به برخی از سوالات شما پاسخ دهیم.پس از خاتمه جنگ جهانی اول،روس‌ها و انگلیس‌ها در همه امور ایران دخالت می‌کردند و عده‌ای از جراید و رجال را عامل اجرایی خود کرده بودند.این وضع باعث شد که میرزاابراهیم‌خان منشی‌زاده انجمنی سرّی تشکیل دهد.او و دوست دیرینش اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده در اوایل شهریور ۱۲۹۵ طرح تشکیل کمیته مجازات را ریختند و کمی بعد محمد نظرخان مشکوةالممالک به این دو پیوست و «کمیته مرکزی مجازات» بدست این سه تن تشکیل شد.کمیته مجازات بزودی پیشرفت کرد و اعضای دیگری پذیرفت و نیز شروع به جمع‌آوری اسلحه و اقدام به ترور نمود تا در ۲۲ تیر ۱۲۹۶ اعضای آن دستگیر و مجازات شدند.اوایل شهریور ۱۲۹۵ خورشیدی در حالی که دنیا در انتظار پایان جنگ عالم گیر نخست بود و ایران نیز در تب و تاب و آتش پیامدهای ناشی از ورود ناخواسته به عرصه کشاکش قدرت‌های بزرگ جهان در می‌سوخت، مردم تهران نظاره زایش جمعیتی هولناک و تروریستی به نام کمیته مجازات بودند، جمعیتی که پس از انجام دو- سه عملیات آدم کشی، نامش لرزه بر اندام دولت مردان می‌انداخت. هسته مرکزی کمیته مجازات با عضویت این سه، به ترتیب ذیل شکل گرفت. ابراهیم منشی زاده به عنوان دبیرکل، ابوالفتح زاده رئیس قوای عامله، مشکوةالممالک رئیس دفتر کمیته و رئیس قوه مقننه. آنان پس از تنظیم مرام نامه کمیته، اقدام به خرید اسلحه و تهیه لباس سیاه و بلند برای شب و امور دیگر پرداختند. نخستین دستور کار کمیته، ترور رئیس انبار غله تهران بود. این تصمیم مورد توافق تمامی اعضا قرار گرفت. پس از آن مبلغی پول به همراه دو قبضه اسلحه در اختیار کریم دواتگر قرار گرفت تا به کار میرزا اسماعیل خان رئیس انبار غله پایان دهد. وی پیش از کشته شدن، به دلیل شهرت داشتن به رابطه با بریتانیا و مهم تر از آن قحطی ناشی از جنگ و احتمال فروش آذوقه تهران به نیروهای روس و بریتانیا، مورد خشم کمیته مجازات قرار گرفت. کمیساریای شمارهٔ ۶ محمدیه در ۱۷ فوریه ۱۹۱۷ مطابق ۲۸ دلو ۱۳۳۵ قمری به پلیس تأمینات چنین گزارش داد: «ساعت چهار و چهل و پنج دقیقه بعدازظهر، میرزا اسماعیل خان مدیر انبار غله هنگام مراجعت از انبار در نزدیکی ایستگاه راه آهن حضرت عبدالعظیم در درشکهٔ خود مورد سوء قصد قرار گرفت و کشته شد... پس از این قتل، کریم دواتگر مجری اصلی ترور سر ناسازگاری با رهبران کمیته گذاشت و برای دریافت پول بیش ترسران کمیته را زیر فشار قرار داد. زیاده خواهی وی از آنان در قبال ترور میرزا اسماعیل خان، مشکلاتی بر سر راه کمیته به وجود آورد. بنابراین سران کمیته پس از دو ماه و نیم افت و خیز تصمیم به از میان برداشتن کریم دواتگر گرفتند. سومین عملیات کمیته، ترور میرزا عبدالحمیدخان متین السلطنه ثقفی مدیر روزنامهٔ عصر جدید بود. وی به روس گرایی شهرت داشت و اعضای کمیته او را وابسته تام به اجانب می‌دانستند. عملیات ترور متین السلطنه نیز در ۲۲ مه ۱۹۱۷ با موفقیت انجام شد... کمیسر ۳ حسن‌آباد، نحوهٔ ترور او را در این روز چنین گزارش داد: «ساعت ۸ و نیم بعدازظهر متین السلطنه نویسنده و سردبیر روزنامهٔ عصر جدید در اتاق کار خود به وسیلهٔ شخص ناشناسی به قتل رسید؛ شخص ناشناسی که خود را در عبا پیچیده بود در محل کار متین السلطنه (در خیابان قوام السلطنه) حاضر شده اظهار می‌دارد که کاغذی به نام او دارد... قربانی بعدی کمیته، میرزا محسن مجتهد، فرزند آقا میرزا محمدباقر مجتهد، صدرالعلماء تهران و داماد آیت ا... بهبهانی بود. برخی منابع این ماجرا را منصوب به کمیته می‌دانند و ظاهراً این اقدام پیش از هماهنگی با سران کمیته صورت گرفته‌است. نظمیهٔ تهران توسط کمیسر ۸ بازار در روز ۷ ژوئن ۱۹۱۷ ترور آقا میرزا محسن مجتهد را به شرح زیر گزارش داد: «ساعت 10:20 صبح آقا میرزا محسن را در حالی که وارد منزل می‌شد کشته‌اند. به محض دریافت این گزارش از میرزا باقرخان پدر، کمیسر تأمینات در محل حادثه حضور یافته... پنجمین قربانی کمیته، منتخب الدوله خزانه دار کل بود که قتل او برای سران کمیته مشکل ساز و سرانجام به انهدام تشکیلات آن‌ها منجر شد. ترور وی در ۹ تیر ۱۲۹۶ برابر با ۸ ژوئن ۱۹۱۷ در خیابان امیریه اتفاق افتاد... از دیگر افرادی که توسط کمیته مجازات ترور شدند، میرزا احمدخان استوار معروف به ماژور استوار، احمدخان صفا و سردار رشید است. این ترورها مورد نظر تمام اعضا نبود. بیانیه‌های کمیته که به مانیفست این جمعیت مشهور است، نشانه وطن پرستی افراطی و علاقه وافر اعضای این کمیته برای مجازات خائنین به وطن است. نقطه مشترک این بیانیه‌ها بازگو کردن تاریخ سرزمین ایران از دوران پیش از اسلام تا عصر معاصر است. در بخشی از مانبفست دوم کمیته آمده‌است. کمیته یک جمعیت آشوب طلب نیست که علاقه مند به امنیت و آسایش خاطر هم وطنان خود نباشد یعنی اگر خائنین مملکت واقعاً دست از خیانت کشیده و باور کنند که دیگر بازی کردن با رل اجنبی پیشرفتی ندارد ممکن است کمیته عملیات خود را تعطیل و کیفر اعمال گذشته اشخاص را به وظیفه ملت و حکمیت دولت محول دارد. همچنین در مانیفست سوم آمده‌است: ... ای مردم! ای ساکنین کره ارض بشنوید و به دیگران بگویید که سیاست روس و انگلیس در خانه ما این بوده و بازو و سرنیزه و اقتدار مجازات را حق کسانی معمول می‌دانستند که نسبت به وطن خود خیرخواه و از دزدی و خیانت احتزار داشته باشند. شکر خدا که دیگر غضب الهی از آه مظلومین و سوز دل ملل صغیره به جوش آمده دست قهار طبیعت از آستین بیچارگان دنیا صورت دول طمع و زر دنیا را نیلگون و آن روز خواهد رسید که بیرق دول جابره را در ممالک دیگران سرنگون نماید.. درباره کمیته مجازات گفتنی بسیار است، به ویژه درباره عماد الکتاب خوشنویس صاحب نام آن دوران و انگیزه‌های پیوستن وی به کمیته نیز در باره شیوه‌ها و افراد مامور ترور کمیته باید پژوهش‌هایی بی طرفانه انجام بگیرد. مأموریت نوشتن شب‌نامه‌های این کمیته با عمادالکتاب بود اما گزارشی از انجام ترور توسط او ثبت نشده‌است. کمیته مجازات با خیانت یکی از اعضاء از هم پاشید و سران آن دستگیر و اعدام شدند. عمادالکتاب هم به پنج سال حبس محکوم شد. در سال ۱۳۰۰، در ۶۰ سالگی از زندان آزاد شد.[۳] عمادالکتاب مامور به توقف در قم گردید و مدت‌ها در آنجا تحت نظر بود تا آنکه در عهد سلطنت رضاشاه پهلوی آزاد و در دفتر مخصوص دربار مامور تحریرات گردید. اعضای کمیته: حسین لله /رشید السلطان /منشی‌زاده /اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده /محمد نظرخان مشکوةالممالک /عماد الکتاب /کریم دواتگر /ارداقی /احسان ا... خان، /رشیدالسلطان خلخالی، /سید مرتضی، /میرزا عبدالحسین ساعت ساز، /بهادرالسلطنه، /اکبرخان. /کمال الوزاره. ترور شدگان: اسماعیل خان /کریم دوانگر /متین السلطنه /میرزا محسن مجتهد /منتخب‌الدوله /میرزا احمدخان استوار /احمدخان صفا /سردار رشید به صورت خلاصه می توان چنین نتیجه گیری کرد که کمیته مجازات در سال 1334ق در تهران تاسیس شد که ابوالفتح‌زاده، منشی‌زاده، مشکوه، عمادالکتاب و عده‌ای دیگر، از موسسین و اعضای آن بودند . این کمیته، انجمنی بود سری که بدون مرامی معین و تکیه‌گاه حزبی مشخص تشکیل گردید .کمیته مذکور فقط به اتکای قضاوت شخصی و حس وطن‌دوستی و عداوت با خائنان کشور بنا نهاده شد .این گروه به کشتن افرادی اقدام می‌کردند که مورد سوء‌ظن وابستگی به بیگانه بودند .مانیفست های این کمیته تا حدود زیادی می تواند ما را نسبت به انگیزه های میهن پرستانه ی این جمعیت هدایت کند. اما درباره ی ارتباط این جمعیت با انگلیس یا بهاییان اطلاعات موثقی در دست نیست. در برداشت اولیه به نظر می رسد با توجه به ضدیت این کمیته با دخالت های بیگانگان درکشور و شکل گیری این کمیته با انگیزه های وطن پرستانه، و همچنین عدم وجود تکیه گاه حزبی مشخص برای این کمیته، وجود چنین ارتباطی غیر قابل توجیه باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ی کمیته مجازات می توانید به کتاب ذیل مراجعه نمایید: کمیته مجازات/:عبدالله متولی/ 1378/موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در اثر فوق، نویسنده بر آن است علل و زمینه‌های تشکیل کمیته مجازات را باز نموده، تشکیلات کمیته را معرفی کرده، اهداف پدیدآورندگان کمیته را تحلیل نماید ; همچنین سیر حوادث و اقدامات اعضای کمیته و بازداشت آنها را تشریح کند و به این پرسش، پاسخ گوید :((آیا شکل‌گیری این کانون(کمینه مجازات) به خودی خود انعکاسی از حوادث اجتناب‌ناپذیر پس از مشروطیت بود و یا این که به نوعی ریشه در اختلافات درونی گروه‌های پدید آمده پس از مشروطیت داشت؟)) .در فصل نخست رقابت‌های پنهان و آشکار روس و انگلیس در ایران بازگو می‌شود و در فصل دوم تشکیلات کمیته مجازات تشریح می‌گردد .فصل سوم تحلیلی است بر اهداف کمیته مجازات .در فصل چهارم دستگیری و سرنوشت اعضای کمیته آمده است .فهرست منابع، فهرست اشخاص و نمونه‌هایی از اسناد در صفحات پایانی کتاب به چاپ رسیده است .