اصلاحات ارضی در روسیه از رویا تا واقعیت
معمولا مالکیت خصوصی زمین و آزادی سیاسی همراه با یکدیگر حرکت میکنند،ولی در روسیه چنین نیست،زیرا این قدرتها هستند که در مورد زمین تصمیم میگیرند و نه مردم، همیشه نیز همینطور بوده است.پیش از روی کارآمدن کمونیسم هم یک ذره روحیه عمومیگرایی وجود داشت و یک دنیا کاپیتالیسم. حاکمان روسیه-از تزارها گرفته تا کمونیستها یا دیوانسالاران پس از شوروی-هرگز به مردم خود اجازه ندادند که از اساسیترین حقوق مالکیت خویش بهطور کامل استفاده کنند.
از زمان فروپاشی شوروی در سال 1991، مالکیت خصوصی زمین به یک سوژه کلاسیک تبدیل شده است،یعنی تنها یک نظریه است و عملا وجود ندارد،البته تنها یک نظریه است و آمده است.در سال 1993 بوریس یلتسین،رییس جمهور وقت روسیه،طی فرمانی تا حدی فضا را بازتر کرد و اصول اساسی مالکیت خصوصی را مورد تاکید قرار داد،ولی تاکنون هیچ نوع مقررات مدون و کاملی در مورد نحوه استفاده از زمین اعمال نشده است.اکنون نیز ولادمیر پوتین، رییس جمهور روسیه،و دولت او درصددند تا طرحی نو دراندازند.قرار است به زودی قوانین جدید در دوما یا همان مجلس ملی مطرح شود،ولی موانع بازدارنده همچنان به قوت خود باقی هستند. مشکل عمده اینست که منافع حاصله از این تصمیم آنقدر زیاد است که همه را اغوا میکند. زمین برای دیوانسالاران در حکم منبع بزرگ پول و قدرت محسوب میشود.حال اگر میخواهید خانه بسازید،باید رشوه بدهید.اگر قرار است یک کارخانه متروکه را بخرید و آن را به چیز دیگری تبدیل کنید،ناچارید خیلی بیشتر بپردازید،و چنانچه قصد داشته باشید که یک ویلای بزرگ در خارج از مسکو بسازید،اینبار احتمالا نیازی نیست چیزی بدهید،زیرا اینجور چیزها جزو امتیازهای مقالات ردهبالا و قدرتمندان رابطهدار است. در استانهای روسیه،زمین در ردیف نظام مالیاتی قرار دارد و برای رهبران محلی و دوستانشان بهعنوان منبع عظیم کنترل و حمایت تلقی میشود.مالکیت زمینهای دولت فدرال- که به وزارتخانهها،نیروهای مسلح و دستگاههای امنیتی تعلق دارد-بسیار گشترده و سرّی است و غالبا به خاطر راحتی و منافع شخصی مقامات رسمی مورد سوء استفاده قرار میگیرد.در این میان،مقامات دولتی از دسترسی آسان مردم برای ثبت املاک هیچ استقبالی نمیکنند.
مشکل سوم اینست که طرفداران سیاست کشاورزی از دگرگونی تشکیلات کشاورزی پس از شوروی نگرانند.بقایای مزارع دولتی و اشتراکی باعث به وجود آمدن شرایط وحشتناک برای کارگران، سرمایهگذاری اندگ و بازده ناچیز شده است،ولی در مقابل،سود سرشاری برای روسای مزارع و دوستانشان به همراه داشته است.هر اقدامی که باعث شود کشاوزران خصوصی روی 200 میلیون هکتار زمینهای کشاوزری روسیه به نوایی برسند و چه به صورت فردی یا واحهای کشاورزی پیشرفت کنند،نوعی تهدید محسوب میشود، اگرچه در بخی مناطق مانند ساراتف و تاتارستان، فرمانداران محلی پا را فراتر گذاشتند و زمینها را خصوصی کردند و نتایج امیدوارکنندهای نیز گرفتند. سیاستمداران ملیگرا،ملاّک وچپی اصلاحات زمین را نوعی تجاوز به سنت روسیه میدانند. آنها معتقدند که نظام اشتراکی چرخه طبیعی امور در زمینهای خارج از شهرهاست.ولی نگرانیهای جدیای نیز وجود دارد.
برخلاف صنایع،که اکثرا در تصرف و مالکیت مجموعهای از مدیران عصر شوروی قرار دارد، بیشتر زمینها حد اقل هنوز هم بهطور اسمی در تصرف اشتراکی مردم عادی است.الکساندر سولژنیتسین،یکی از مخالفان شوروی سابق، اخیرا گفته است که ظهور بازار آزاد زمینهای کشاورزی به سود"دستان طمعکار سارقانی خواهد بود که میلیاردها روبل از شوروی دزدیدهاند"او و دیگران از این نگرانند که اگر کشاورزی در اختیار تجارت پیشهها قرار بگیرد، طبقه جدیدی از دهقانان بیزمین ظهور پیدا کند. با اینحال،این مبحث دور از واقعیت به نظر میآید،حتی اگر زمینهای کشاورزی تماما خصوصی میشدند و خرید و فروش آنها به آسانی انجام میگرفت،بهخاطر تقاضا و قیمتهای بسیار پایین و عرضه بسیار بالا،تغییر و دگرگونی اندکس روی میداد.کشاورزان خصوصی که تعدادشان حدود 260000 نفر است،تقریبا یکدهم مجموع کشاورزان کار میکنند،ولی مشکلات بسیار زیادی دارند و تعدادشان هم روزبهروز کمتر میشود.
مقررات جدید تنها مربوط به زمینهای شهری میشود،اگرچه هیچگونه محدودیت مستقیمی برای زمینهای کشاورزی نیز در این مقررات وجود ندارد.اصلاحات شهری از پشتیبانی مردم برخوردار است،زیرا مالکان خانهها و صاحبان کسب و پیشه طالب امنیت مکانی هستند که اموالشان روی آن قرار دارد،ولی در اینجا هم موانعی وجود دارد.یکی از آنها بررسی اداره ثبت و ممیزی املاک در مورد تعریف مشخصی از هر زمین است.این کار در برخی از شهرها بسیار خوب انجام میشود،ولی در بقیه خیلی ابتدایی و کند است.
یکی دیگر از مشکلات،تصمیمگیری در مورد نحوه استفاده از ارضی است.این مورد حتی در کشورهایی که خدمات عمومی بسیار صادقانهتری نسبت به روسیه دارند نیز توام با فساد است، چه رسد به روسیه.حتی اگر در قانون جدید، مقرراتی برای تغییر کاربردی زمین،مثلا از صنعتی به مسکونی گنجانده شود،دیوانسالاران روبرو شود،یک اقدام سمبولیک امیدوارکننده محسوب میشود.ولی برای تحقق آن به حمایت سیاسی نیاز هست، چیزی که در حالحاضر چشمانداز چندان روشنی در روسیه ندارد.
مجله اکونومیست،مارس 2001 به نقل از : مجله نامه اتاق بازرگانی - آذر 1380 - شماره 404