فلک‌ الافلاک

روز 18 آبان 1354 قلعه فلک الافلاک، زندان معروف خرم آباد، به موزه مردم شناسی تبدیل شد.
بسیاری از شهرهای ایران با یک اثر باستانی برجسته شناخته می‌شوند. شهر خرم‌آباد را نیز با قلعه فلک‌الافلاک می‌شناسند. این قلعه زیبا و دیدنی با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازی فوق العاده زیبا قرار گرفته است. حریم این تپه باستانی، از شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد و از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می شود.
دورتا دور قلعه را پرتگاهی مخوف فرا گرفته که دارای پوشش گیاهی است و راه ورود به فلک الافلاک را دشوارتر می کند. نام این قلعه به مفهوم آسمان نهم و بالاترین فلک است که به طور مجازی دست نیافتنی بودن آن را می‌رساند.
فلک‌الافلاک از سمت شرق و جنوب‌شرقی به رودخانه خرم‌آباد، از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود. وسعت محوطه باستانی قلعه حدود 400×300 مترمربع است. قلعه دارای 8 برج است، محیط کل آن 60/228 متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه 5/22 متر است. همچنین دارای دو صحن، 124 اتاق و 11 کفش‌کن در بین اتاق‌هاست.
بنای نخستین فلک الافلاک ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است؛ هرچند ‌برخی منابع، ساخت آن را به ز‌مان شجاع الدین خورشید؛ سر سلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می‌دهند. ساسانیان شهری با نام «شاپورخواست» در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا شد. گمان می‌رود که قلعه فلک‌الافلاک همان دژ «شاپورخواست» باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشته‌ است. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد این قلعه نیز به نام خرم‌آباد معروف ‌و احتمالاً نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار به آن اطلاق شده‌ است.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در‌آمد. همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته به شمار می‌رود.
فلک الافلاک با اشراف کامل بر اطراف، محل امن و سنگری محکم برای حکام در مقابله با مخالفان بوده و در برخی موارد نیز به عنوان مرکز حکومت منطقه ای و حتی کاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفته است. مصالح بنای فعلی مرکب از خشت، آجر، سنگ و ملات است. پیدایش شهر خرم آباد از این قلعه بوده و به تدریج در اطراف آن توسعه یافته است. چشمه ای با آب زلال و خنک به نام گلستان در تمام سال از زیر قلعه جاری است که با استخر و پارک موجود، زیبایی خاصی به حاشیه قلعه داده است.
در شمال شرقی آن راهرویی ساخته شده که با 7 پله به محوطه‌ای می‌رسد که چاه معروف قلعه در آن واقع شده. عمق این چاه تا انتهای تپه و تا چشمه زیر تپه می‌رسد.
در گذشته آب مورد نیاز ساکنین قلعه از این چاه تأمین می‌شده ‌و از همین راهرو می‌توان به پشت‌بام قلعه رسید و چشم‌انداز زیبای شهر را دید. به گفته مردم منطقه و مدارک تحقیقی، بر وجود بارویی دولایه و خشتی با دروازه برج پیرامون بنای کنونی دلالت دارد. این باروی گرداگرد بنا بیشتر به سمت غرب گسترش داشته و از بقایای برج‌های دوازدگانه آن، آثار دو برج در شمال غرب و جنوب شرق محوطه، اطراف قلعه قابل مشاهده است.
قلعه فلک الافلاک پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، موزه فلک الافلاک نام گرفته و شامل بخش‌های مردم شناسی، هنرهای سنتی و باستانی شناسی می‌شود. در تالار موزه مردم‌شناسی، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ متعددی از شیوه‌ها و رسوم گوناگون زندگی مردان و زنان عشایر و روستایی در منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است.
یکی از دیدنی‌های موزه مردم شناسی سنگ قبرهای اهالی منطقه است که با دیگر نواحی ایران تفاوت بنیادی دارند. در این نواحی رسم بوده که بالای قبر، سنگی عمودی کار گذاشته و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فرد متوفی را حجاری می‌کرده اند. به عنوان مثال اگر متوفی شکارچی بوده، روی سنگ قبر عمودی وی تصاویری از اسلحه، شکار و… حک می‌کردند.
این بنا علاوه بر ویژگی‌های معماری پر صلابت، گنجینه ای منحصر به فرد نیز دارد. این گنجینه دارای بخش های باستان شناسی و مردم شناسی است و ابزارهای سنگی عهد حجر، سفالینه های پیش از تاریخ، مهرهای متنوع سنگی، اشیای بی نظیر و مقدس مفرغی، ظروف و اشیای مربوط به دوران اسلامی و نمونه هایی از سنگ مزارهای منقوش لرستان را در دل خود جای داده است. در فضای داخلی این قلعه، به غیر از مجموعه موزه، کتابخانه تخصصی، آزمایشگاه تحقیقاتی مرمت آثار تاریخ و چایخانه نیز دایر شده و در حال بهره برداری است. این اثر بزرگ فرهنگی، به شماره 883 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.