کلیات سعدی، قدیمی ترین نسخه کتابخانه ملی

احسان شکراللهی مدیر کل نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران می گوید قدیمی ترین نسخه ای که در این کتابخانه نگهداری می شود، کلیات سعدی است که 80 سال پس از مرگ وی کتابت شده است.

شکراللهی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا اظهار داشت: حدود 850 نسخه در کتابخانه بخش خطی سازمان حفاظت می شود که به نوعی با «مصلح الدین سعدی شیرازی» شاعر بلند آوازه قرن هفتم در ارتباط است، این آثار به چند دسته تقسیم می شوند، دسته نخست نسخه های کامل کلیات سعدی هستند که شامل تمام آثار وی در یک مجلد است.

وی افزود: بوستان، گلستان، غزلیات، قصاید، تک بیت ها و همه آنچه به عنوان شعر و نثر سعدی از قلم این شاعر پرآوازه تراوش کرده در این کلیات جمع آوری شده و تعداد نسبتا قابل ملاحظه ای را شامل می شود.

شکر اللهی ادامه داد: دسته ای دیگر بخش هایی از آثار سعدی نظیر بوستان، گلستان و غزلیات را تشکیل می دهد که به صورت جداگانه و بخشی دیگر گلچینی از آثار وی است که در اختیار کتابخانه نسخ خطی است.

وی توضیح داد: برای مثال گلچین بوستان یا گلستان و دسته بعد از گلچین هم متمرکزتر می شود و در حد یک برگه، قطعه یا مرقع است، پس حدود پنج نوع از آثار سعدی از تک برگی که شعر سعدی در آن آمده تا کلیات این شاعر صاحب نام در بخش نسخ خطی سازمان نگهداری می شود.

مدیر کل نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اضافه کرد: قدیمی ترین نسخه ای که در مجموعه نگهداری می شود، کلیات سعدی است که سال گذشته در حافظه جهانی به ثبت رسید، این کلیات در شیراز و 80 سال بعد از درگذشت سعدی کتابت شده و جزو گنجینه های کتابخانه ملی است.

وی با بیان اینکه از آن تاریخ تا دوران معاصر آثاری در بخش نسخ خطی وجود دارد، تصریح کرد: آخرین اثری که به مجموعه خطی سازمان آمده و هنوز ثبت نشده، یک مجموعه از سیاه مشق هایی است که در بسیاری از آنها اشعار سعدی استفاده شده و مربوط به ملک الکلامی امیر الکتاب کردستانی ( از خوشنویسانی که به خط ثلث، نسخ، شکسته نستعلیق مسلط بود) است پس کتابخانه نسخ خطی از قرن هشتم یعنی قرن بعد از وفات سعدی تا دوران معاصر آثاری را در خود جای داده است.

شکر اللهی گفت: از مشخصات و ویژگی های کلیات سعدی که سال گذشته در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید، این است که این نسخه جزو نسخه های فاخر و سلطنتی نسخ خطی به حساب می آید و مشخص است که به سفارش حاکم یا فرمانروایی تهیه شده، خط بسیار زیبایی دارد و نسخه کامل کلیات سعدی است.

به گفته وی، از ویژگی های دیگر این نسخه می توان به جلد بسیار نفیس آن از جنس چرم، آرایه بندی فاخر، تذهیب صفحات، شمسه و ترنج اشاره کرد، تمام صفحات آن جدول بندی شده و مذهب است.

شکر اللهی اظهار کرد:آرایه بندی این نسخه به شیوه شیرازی تهیه شده،متعلق به دوره تیموری است و « انجامه » دارد یعنی تاریخ دقیق آن مشخص است، افزون بر اینکه از طلیعه دیوان کلیات سعدی تا انجامه آن در این نسخه وجود دارد و قطع آن وزیری است.

وی توضیح داد: در ارزشیابی نسخه های خطی سه عنصر مهمترین عناصر را تشکیل می دهند، نخست آنکه نسخه تا آنجا که ممکن است، قدیمی باشد که اصطلاحا به آن «اقدم نسخ» می گویند، دوم اینکه کاملتر باشد که به آن می گویند «اکمل نسخ» و سوم اینکه صحیح تر یا در اصطلاح عربی «اصح نسخ » باشد یعنی کاتب فرد با سواد و امانت داری باشد زیرا کاتبان به چند دسته تقسیم می شوند.

شکراللهی ادامه داد: یک دسته کاتبانی که سواد دارند و امانت دار هم هستند که بهترین نوع کاتبان به شمار می آیند، دسته دیگر سواد دارند اما امانتدار نیستند و نسخه را به سلیقه خود تغییر می دهند و به اتکای سواد خود در نسخه دست می برند که این گروه مخرب ترین کاتبان هستند،همین امر باعث شده بسیاری از نسخ دچار تحریف و آسیب هایی شود.

وی اضافه کرد: دسته دیگر کاتبان کم سواد اما امانت دار هستند یعنی اگر هم متنی را که در حال استنساخ آن هستند، نتوانند خوب بخوانند، حروف آن را نقاشی می کنند و کسی که اهل تحقیق است، از همان شکل متوجه موضوع می شود.

به گفته شکر اللهی، برخی کاتبان بی سواد یا کم سواد هستند و در عین حال بی ملاحظه بنابراین در امانتداری آنها خدشه وجود دارد، این افراد سواد درست برای خواندن ندارند و به دلخواه در متن دخل و تصرف می کنند.

شکر اللهی خاطر نشان کرد: از ویژگی های دیگر نسخه کلیات سعدی که در حافظه جهانی به ثبت رسیده، این است که آن اقدم ، اکمل و اصح نسخ است.