01 دی 1400
بی بی سی فارسی ابزار دیپلماسی عمومی دولت استعماری انگلیس
پشت و روی بیبیسی فارسی
روز دوم دی 1319 خورشیدی، یک سال و 4 ماه پس از شروع جنگ دوم جهانی، رادیو بخش فارسی بنگاه سخن‌پراکنی بیبیسی رسماً افتتاح شد و فعالیت رسانه‌ای خود را آغاز کرد.(1) چند روز بعد نیز در هفتم دی همان سال بنگاه مذکور پخش اخبار به زبان فارسی را نیز در برنامه‌های خود گنجاند.(2) پیش از این در ۲۱ بهمن ۱۳۱۸ وزارت امور خارجه انگلیس موافقت رسمی خود را با راه اندازی شبکه‌ای فارسی زبان در مجموعه موسسه بیبیسی اعلام کرده و مراتب را به اطلاع «سر ریدر بولارد» وزیر مختار آن کشور در تهران ابلاغ کرده بود.(3)
راه اندازی بخش فارسی رادیو بیبیسی در واقع واکنشی بود به راه اندازی بخش فارسی رادیو برلین که کمی پیش از آن در ۳۰ آبان ۱۳۱۸ با هدف حمایت از رضاشاه، تبلیغ نظریات رایش سوم از جمله افکار نژادپرستی نازی‌ها، افشاگری نسبت به سیاستهای توسعه طلبانه روس و انگلیس در ایران، و .... تاسیس شده بود و در برلین پایتخت آلمان با گویندگی بهرام شاهرخ(4) کار خود را آغاز کرده بود.(5) بولارد نیز تصریح داشت که بیبیسی فارسی برای مقابله با برنامه‌های رادیو فارسی برلین راه‌اندازی شده بود.(6) اما درواقع دولت استعماری انگلیس اهداف کلان تری را دنبال می کرد.
رادیو فارسی بیبیسی ۸ ماه قبل از اشغال نظامی ایران توسط قوای متفقین راه اندازی شد. در آن زمان قوای هیتلری خود را برای ورود به خاک شوروی آماده می‌کردند و انگلیسی‌ها نیز نقشه خود را برای مداخله نظامی در ایران به منظور ایجاد ارتباط زمینی و دریایی با روسها به طور جدی دنبال می‌کردند. تاسیس شبکه فارسی بیبیسی گامی در جهت فراهم ساختن زمینه این مداخله و تلاش برای مشروعیت دادن به آن در نزد افکار عمومی ایرانیان، و افشاگری درباره ماهیت واقعی توسعه طلبانه آلمان نازی و ماهیت همکاری های دولت هیتلر با رضاشاه پهلوی بود.
بودجه بیبیسی فارسی از طریق وزارت امور خارجه انگلیس تامین شد و تاکنون اداره آن از طریق هیات امنایی است که در عمل زیر نظر وزارت امورخاجه انگلیس فعالیت می کند.(7) همچنانکه وزارت امورخارجه و ام آی سیکس (اداره جاسوسی بریتانیا) درتاسیس آن نقشی اساسی داشته اند.
اولین رئیس این بخش «ویکتور گلدنینگ» مستقیماً از سوی یکی از مقامات وزارت خارجه انگلیس به نام «راجر استیونس» (8) توصیه و معرفی شد. علاوه بر این یکی از ویژگی‌های بنگاه سخن‌پراکنی بیبیسی و از جمله بخش فارسی آن در سالهای طولانی ، حضور و تأثیر غیر قابل انکار بهاییان در سطوح سیاستگذاری این رسانه انگلیسی بوده است.
حضور چشمگیر بهاییان در بخش‌های مختلف سرویس جهانی بیبیسی از مدیریتهای کلان آن شبکه به پایین، و از جمله در بخش فارسی این شبکه، با تأثیرگذاریهای نامحسوس و پنهان در برنامه‌های تولیدی آن، همراه بوده است. این پدیده، از جمله مواردی است که هم مسئولان سرویس جهانی بیبیسی و هم گزارشگران بخش فارسی آن، خواسته یا ناخواسته، از کنار آن به راحتی می‌گذرند و یا آن را بسیار کم‌رنگ جلوه می‌دهند.
بررسی عملکرد بی بی سی فارسی در مقاطع حساس تاریخ ایران
1- در جریان جنگ جهانی دوم
بیبیسی فارسی در هیچ مقطعی از تاریخ تحولات ایران، عملکرد قابل دفاعی نداشته است. مهمترین عناصر عملکرد بیبیسی در جریان جنگ دوم جهانی عبارت بودند از: تلاش برای نشان دادن این رسانه به عنوان «بی‌طرف» در رویدادهای داخلی ایران، مشروعیت بخشیدن به اشغال ایران، شکل‌دهی افکار عمومی ایرانیان درخصوص منافع متفقین و ایجاد نگاه مثبت نسبت به آنها، ایفای نقش اطلاعاتی در رویدادهای سیاسی ایران، و نیز ایجاد اختلافات قومی و مذهبی در ایران. رادیو بیبیسی توانست با مهندسی افکار عمومی ایرانیان در شهریور ۱۳۲۰، با شایعه‌سازی و در هم‌آمیختن برخی واقعیت‌ها با ادعاهای غیرواقعی، کمک موثری به شکل‌گرفتن یک واقعیت تاریخی یعنی پایان سلطنت رضاشاه کند. این رادیو برای افزایش نفرت مردم ایران نسبت به رضاشاه و توجیه دخالتهای انگلیس، مشخصاً به واقعیت هایی مانند حرص و طمع رضاشاه در جمع‌آوری اموال و املاک و دست‌اندازی‌های او به املاک دیگران پرداخت و موجودی شش میلیون پوندی او در حسابهای بانکی خارج از کشور را افشا کرد.(9)
2- در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد
این شبکه در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز نقشی توطئه آمیز را ایفا نمود. این نقش علیه کل نهضت و مشخصاً علیه آیت‌الله کاشانی و دکتر محمد مصدق به عنوان بانیان این حرکت بود. در کودتای انگلیسی - آمریکائی 28 مرداد 1332 نیز که به کودتای «آژاکس» مشهور شد و به سرنگونی دولت مصدق و بازگرداندن شاه به قدرت انجامید، عملکرد بیبیسی فارسی، بسیار شاخص و تعیین کننده بود. در جریان این کودتا بخش فارسی بیبیسی نقش راهنما و کلیدی در تکمیل عملیات ایفا نمود. در آن زمان بیبیسی فارسی شایعه‌ای مبنی بر ارتباط مصدق با کمونیست‌های ایرانی مطرح ساخته بود. در اسناد افشا شده از کانال 4 رادیو بیبیسی در سال 1384 خورشیدی مشخص شد که در نیمه شبی که عملیات کودتا قرار بود آغاز شود، مجری آن رادیو به هنگام اعلام ساعت، واژه «دقیقا» را بر زبان جاری کرده بود. بعدا مشخص شد این واژه بعنوان «کلمه رمز آغاز کودتا» بوده است. به این ترتیب عملیات کودتای 28 مرداد 1332 در پی پخش این کلمه رمز توسط رادیو فارسی بیبیسی، آغاز گردید.(10)
3- عملکرد بی بی سی در ماجرای جدایی بحرین از ایران
در اردیبهشت 1349 با فشار انگلستان، بحرین طی یک رفراندوم ساختگی و غیرقانونی از ایران جدا شد. بخش وسیعی از تبلیغات در این رابطه بر عهده بیبیسی بود. این شبکه که یکی از عوامل شکل دهنده کودتای 28 مرداد بود، در جریان جدایی بحرین از ایران توانست شاه را نیز فریب دهد. بیبیسی طی برنامه‌های خود در مورد مطالبات ایران در خلیج فارس، علیه ایران و به سود اعراب (و در واقع به نفع منافع استعماری خود) وارد عمل شد. پخش برنامه‌های بیبیسی در این رویداد به صورت مستمر و مداوم جریان داشت و در راستای آماده سازی زمینه‌های فکری ایرانیان برنامه سازی و تبلیغ می‌کرد. بیبیسی عملیات فریب افکار عمومی در ایران را طوری با موفقیت انجام داد که بعد از این اقدام هیچ اعتراضی صورت نگرفت.(11)
4- عملکرد بی بی سی فارسی در دهه پنجاه خورشیدی
در فاصله 15 سال پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش برای تضعیف گرایش‌ها و سنت‌های اسلامی مردم و دخالت در امور فرهنگی و سیاسی کشور، برجسته‌ترین وجه عملکرد بیبیسی فارسی بوده است. در این رابطه روز 10 مرداد 1354 آنتونی پارسونز، سفیر انگلیس در تهران در گزارشی انتقادی و محرمانه به وزارت امور خارجه کشورش، با اشاره به مواضع بیبیسی، عملکرد این بنگاه سخن‌پراکنی انگلیس را مورد انتقاد قرار داد و آن را مداخله‌گر در امور کشورهای خاورمیانه خواند. پارسونز در بخشی از این نامه با اشاره به تجارب 30 ساله‌اش در این منطقه نوشت: «تحت تاثیر مواضع بیبیسی، رژیم‌های پوشالی خاورمیانه و چینش اکثر دولتهای منطقه، خودکامه‌تر و مستبدتر از حکومت‌های گذشته شده‌اند.» این نامه با اعتراض شدید مقامات لندن رو‌به‌رو شد.(12)
5- عملکرد بی بی سی در دوران پیروزی انقلاب اسلامی
در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، رادیوی فارسی زبان بیبیسی مخاطبان بسیاری را به خود جلب کرده بود و مردم، بسیاری از اطلاعات خود را از این رادیو به دست می‌آوردند. زیرا در عمل دسترسی به منابع رسانه ای مخالف شاه برای عموم مردم فراهم نبود در نتیجه آنها که می دیدند بی بی سی اخبار مخالفان شاه را برای جذب مخاطب و نمایش بیطرفی پخش می کند ، به تدریج شنوندگان بی بی سی فارسی افزوده می شد .این امر باعث عصبانیت شدید شاه و حامیان او شده بود؛ اما واقعیت این بود که بیبیسی دل خوشی از جریان انقلاب به رهبری حضرت امام خمینی(ره) نداشت. این رادیو تلاش می‌کرد با معرفی چهره‌ای غیر واقعی از امام ، حضور گروهک‌های چپ و راست را در انقلاب پر رنگ کرده و آنها را در برابر صف مذهبیون به رهبری روحانیت و در رأس آن حضرت امام قرار دهد. این رادیو، همچنین تلاش کرد تا با استراتژی از پیش طراحی شده متولیان این بنگاه، برخی چهره‌های خاص را که بعدها ماهیت آنها برای مردم و نظام مشخص شد، به عنوان چهره‌های برتر انقلاب معرفی نماید.(13)
6- نقش بی بی سی در دوران دفاع مقدس
نقش توطئه آمیز رادیو فارسی بیبیسی در دوران هشت ساله دفاع مقدس نیز ادامه یافت . در این دوره تاریخی رادیو بیبیسی فارسی با انتشار خبرها و گزارش‌های منفی سعی داشت تا این گونه وانمود سازد که رزمندگان اسلام توانایی مقابله با بعثی های عراقی را ندارند. این رادیو قصد داشت تا با سیاه نمایی، در عزم مردم ایران و مدافعین مرزهای کشور در جبهه‌ها خدشه وارد سازد. بزرگ جلوه دادن تعرضات کوچک عراقی‌ها در جنگ، و بی اهمیت جلوه دادن عملیات‌های بزرگ و سرنوشت‌ساز رزمندگان ایرانی، روش عادی و معمول بیبیسی فارسی بوده و ما این شیوه رفتار را بعد از عملیات فتح‌المبین، بیت‌المقدس و سلسله عملیات والفجر شاهد بوده‌ایم.
7- نقش بی بی سی در دامن زدن به اغتشاشات داخلی در سالهای اخیر
پس از پایان جنگ نیز نقش بیبیسی فارسی حمایت از اغتشاشات داخلی، بزرگنمایی مشکلات اقتصادی ایران، تلاش برای موجه جلوه دادن تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، تلاش دائمی برای بدبین کردن مردم نسبت به انقلاب و ایجاد تفرقه در داخل کشور و ..... بوده است. این تلاشها از زمستان 1387 که تلویزیون فارسی بیبیسی نیز به جمع رسانه‌های مغرض و ضد انقلاب پیوست(14) سازمان‌یافته تر نیز گردید. از سال ۱۳۸۵ بود که وزارت امور خارجه انگلیس پیشنهاد تأسیس تلویزیون بیبیسی فارسی را مطرح کرد و سال ۱۳۸۶ این پیشنهاد از سوی بازوهای رسانه‌ای دربار سلطنتی پذیرفته شد. از همان سال ۸۶ تمامی تلاشها برای هر چه زودتر روی آنتن بردن برنامه‌های بیبیسی فارسی آغاز شد و سرانجام در ۲۵ دی ۱۳۸۷ در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری سال 1388 برنامه‌های تلویزیون بیبیسی فارسی روی آنتن رفت.
تلویزیون بیبیسی فارسی از همان ابتدا به انتخابات دوره دهم ریاست جمهوری اسلامی ایران که قرار بود در خرداد ماه ۱۳۸۸ برگزار شود، پرداخت. تئوریزه کردن بحث تقلب، تلاش برای ایجاد تنش و اغتشاش، تشدید فضای دو قطبی در کشور، بدبین کردن مردم به نظام جمهوری اسلامی، ایجاد فضای بی‌اعتمادی در مردم نسبت به انتخابات، و… از جمله جهت‌گیری‌های برنامه‌ریزی شده این رسانه در سال 1388 و سپس حمایت تمام عیار از ماجرای «فتنه۸۸» بود. این جهت‌گیری در سال 1388 آنقدر وقیح، دروغ و غیر واقعی بود که به اخراج خبرنگار بیبیسی از ایران انجامید.
در این رابطه روابط عمومی معاونت مطبوعاتی و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بعد از ظهر روز 31 خرداد 1388 طی بیانیه‌ای اعلام کرد: با توجه به عملکرد سرویس بیبیسی در تحریف و قلب اخبار مربوط به جمهوری اسلامی ایران به خصوص اخبار انتخابات و حمایت و تحریک غیرمستقیم آشوبگران برای ادامه تخریب اموال عمومی و خصوص طی روزهای گذشته، همچنین تلاش جهت تاثیرگذاری غلط بر افکار عمومی با استفاده از شگردهای رسانه‌ای و جنگ روانی و ارسال اخبار جعلی و خلاف واقع و استفاده غیرقانونی از برخی افراد داخلی در راستای اهداف خود، خبرنگار دائم این شبکه از کشور اخراج شد.
در این بیانیه همچنین آمده بود: معاونت امور مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با احضار «جان لاین»، خبرنگار دائم بیبیسی در تهران مراتب اعتراض شدید خود را نسبت به عملکرد مزورانه بخش فارسی بیبیسی که مصداق دخالت آشکار در امور داخلی جمهوری اسلامی ایران است را به وی ابلاغ و خاطرنشان کرد: چنانچه شبکه‌های مختلف موسسه رادیو و تلویزیونی انگلیس با پخش اخبار جعلی و دروغین درباره ایران، دخالت در امور داخلی کشورمان را ادامه دهند و یا منشور اخلاق بین المللی خبرنگاری را نادیده گیرند، اقدامات جدی‌تری به عمل خواهد آمد.(15)
در حال حاضر بنگاه سخن‌پراکنی بیبیسی دارای دوبخش داخلی و خارجی است. بخش داخلی بسیار گسترده و متشکل از ۵ شبکه رادیویی و ۱۲ شبکه تلویزیونی است. بخش خارجی نیز مجموعه‌ای گسترده است که شبکه بیبیسی فارسی زیرمجموعه‌ای از آن به شمار می‌رود.(16)
تام میلز - tom mills استاد دانشگاه اَستون (بیرمنگهام) انگلیس اخیرا پس از تحقیقات جامعی پیرامون عملکرد بیبیسی و بررسی پخش آن به زبانهای مختلف برای کشورها و مناطق مختلف جهان، در کتابی با عنوان «افسانه بیبیسی» کوشیده تا با استناد به شواهد و مستندات متعدد از جمله اسناد محرمانه دولتی که با مرور زمان از بایگانی وزارت خارجه انگلیس خارج شده اند، به خواننده نشان دهد «به رغم ادعاهای فراوان مطرح شده، بیبیسی نه مستقل است و نه بی‌طرف، چون ساختار و فرهنگ آن عمیقاً بر ساخته گروه‌های قدرتمند در جامعه بریتانیا است.» (17)
پی‌نوشت ها:
1 -ایران و استعمار انگلیس ، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، مجموعه سخنرانی‌ها و میزگرد و مقالات، بهار ۱۳۸۸، مقاله دیپلماسی عمومی بریتانیا در ایران؛ مطالعه موردی بخش فارسی سرویس جهانی بیبیسی، صفحه ۱۷۷
2 -فرناز اخوان توکلی، گاه‌شمار روابط ایران و انگلیس، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، تابستان 1386، ص 203
3 – ایران و استعمار انگلیس، همان، همان صفحه
4 – بهرام شاهرخ فرزند ارباب کیخسرو شاهرخ از رجال معروف عصر پهلوی بود که در تیر ۱۳۹۰ به طرز مشکوکی به قتل رسید.
5 - محمود دژکام، جنگ و زندگی؛ داستان واقعی از جنگ جهانی دوم، نشر پیک دانش، ۱۳۶۴، صفحه ۱۴
6 - فصلنامه مطالعات تاریخی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج 35، ص 119
7 - اظهارات صادق صبا رئیس بخش فارسی بیبیسی در مصاحبه با مجری برنامه «به عبارتی دیگر» / به نقل از ویکی پدیا.
8 - «راجر استیونس» پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به عنوان سفیر انگلیس در تهران منصوب شد.
9 - فصلنامه مطالعات تاریخی، همان، ص 120 و 121
10 – فصلنامه، همان، ص 123
11 – سایت مشرق‌نیوز، مقاله « شواهد تاریخی خباثت‌های بیبیسی در ایران»، کد مقاله: 449516 ، تاریخ انتشار: ۱۴ مرداد ۱۳۹۴ – ساعت مخابره: ۱۴:۱۷
12 - سایت «انقلاب اسلامی» دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، مقاله: «پارسونز: بیبیسی مداخله‌گر است»، 10 مرداد 1397
13 - خبرگزاری تابناک، مقاله: کارکردهای بیبیسی فارسی در جنگ نرم علیه ایران، کد خبر: ۸۳۹۰۶ ، تاریخ انتشار: 11 بهمن ۱۳۸۸ – ساعت انتشار: ۱۵:۰۲
14 - این شبکه در ۲۵ دی ۱۳۸۷ خورشیدی پخش برنامه‌های خود را به زبان فارسی به مدت ۸ ساعت در روز آغاز کرد و هم‌اکنون از ساعت ۹ صبح به بازپخش منتخبی از برنامه‌ها می‌پردازد.
15 – روزنامه همشهری آنلاین، یکشنبه ۳۱ خرداد ۱۳۸۸
16 - روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۹ تیر ۱۳۸۹، شماره ۱۹۶۹۶ ، ص 12
17 – خبرگزاری جمهوری اسلامی، مقاله «افسانه بیبیسی»؛ گفتنی‌هایی از ناگفته‌های بنگاه سخن‌پراکنی بریتانیا، ۱ دی ۱۳۹۸، ساعت انتشار گزارش: ۹:۱۲
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی