«هیئت علمیه دانشوران» از نشریات انقلاب مشروطه

 مقدمه

«مطبوعات در ایران در یکصد و هفتاد وشش سال پیش (با انتشار روزنامه کاغذ اخبار میرزا محمدصالح شیرازی به سال 1252قمری برابر سال 1215 خورشیدی) در دوره محمدعلی شاه قاجار پدید آمد. پس از کاغذ اخبار در حدود چهل نشریه در دوره ناصرالدین شاه منتشر شد[2]. »

مجله هیئت علمیه دانشوران، هفتاد و پنج سال پس از انتشار اولین نشریه ایرانی در تاریخ دوشنبه دوم ذیقعده 1327 قمری منتشر شد. صاحب امتیاز این مجله بر اساس اطلاعات موجود بر روی نشریه نامعلوم است اما بر اساس سند شماره یک[3] اجازه و امتیاز طبع و نشر مجله برای آقا سید محسن امام جمعه بجنوردی صادر گردید.

مدیریت این مجله برعهده هیئت امام جمعه بجنورد قرار داشته است که رییس این هیئت آقا سید محسن حسینی بجنوردی معروف به امام جمعه بود. نگارنده به به جزء ]شماره[ اول از سال اول این مجله که در آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی است دسترسی داشت. علاوه بر آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نیز همان جزء اول این مجله را در مجموعه خود دارند.

آنچه در این مقاله نوشته شده نتایجی است که نگارنده با مطالعه صفحه به صفحه جزء ] شماره[ اول سال اول این مجله به دست آورده و سعی دارد نخستین تلاش‌هایی که برای انتشار نشریات ایران شده را به نگارش درآورد.

معرفی نشریه

مجله هیئت علمیه دانشوران در موضوع علمیه، صناعیه، خرد افروز و هنر آموز با تاکید بر اینکه لایسمعون فیها لغوا و لا کذابا در مطبعه شرقی طهران با چاپ سربی منتشر گردید.

براساس مجوز نمره 3596 اداره جراید وزارت معارف و فوائد عامه که در تاریخ 2 ذی القعده 1327 قمری صادر شده است، نام مجله «علمیه صناعیه» و صاحب امتیاز آن «سید محسن امام جمعه بجنوردی» نوشته شده است:

سند شماره 1

«چون جناب مستطاب سیادت نصاب آقا سید محسن امام جمعه بجنوردی از وزارت معارف خواستار اجازه و امتیاز طبع و نشر مجله علمیه صناعیه گردیده که در تحت شرایط مقرره دایر دارد این است که از طرف وزارت معزی الیها بمشارالیه اجازه داده میشود که با رعایت قانون مطبوعات و ملاحظه شرایط مقرره موافق التزامی که سپرده مجله علمیه مورد تقاضا نموده دائر دارد

وزارت معارف».

 جزء ]شماره[ اول از سال اول در 2 ذیقعده الحرام 1327 قمری مطابق 15 نوامبر 1909 میلادی (برابر 24 آبان 1288 خورشیدی) در 16 صفحه قطع خشتی کوچک چاپ شد. این مجله هر ماه دو جزء طبع و در محل (طهران) کتابخانه شرافت توزیع شد. عنوان مراسلات مجله: طهران، هیئت علمیه دانشوران و مدیرش هیئت امام جمعه بجنورد بود. این نشریه را مطبعه شرقی طهران چاپ کرد. روی جلد این مجله هیچگونه طرحی وجود نداشت.

قیمت اشتراک مجله در طهران سالیانه 12 قران؛ شش ماهه 7 قران؛ سه ماه 4 قران، در ولایات داخله سالیانه 15 قران؛ شش ماهه 8 قران؛ سه ماهه 4 قران، در ممالک خارجه سالیانه 20 قران؛ شش ماهه 11 قران؛ سه ماهه 6 قران، قیمت جزء ] تک شماره[ طهران 10 شاهی؛ ولایات داخله 15 شاهی؛ ممالک خارجه 1 قران و قیمت اعلانات از قرار سطری 10 شاهی بود.

سید محسن حسینی بجنوردی

آقا سید محسن حسینی بجنوردی «معروف به امام جمعه»، فرزند حاج سلطان بزرگ است. وی پس از اتمام تحصیلات علوم دینی در مدرسه نواب مشهد، امام جمعه‌ شهر بجنورد شد. ایشان سپس راهی نجف شد و در آنجا به درجه اجتهاد رسید. «چون زمان او مصادف با انقلاب مشروطه و مبارزه با استبداد بوده، به همین علت با مشروطه خواهان همراهی کرده و با طرفداران استبداد به ستیز برخاسته و اقدام به چاپ نشریه های مخفی کرده است» (آقاملایی، 1389). انتشار مجله هایی به نام «علمیه، صناعیه، خودآموز، هنرآموز» در سال 1327ه. ق از اقدامات علمی اوست. این مجله تحت عنوان هیئت علمیه دانشوران نوشته می‌شد که وی رییس این هیئت بود. «سید محسن اهل سرودن شعر هم بود و در اشعارش به «الف میم جیم بجنوردی» تخلص می کرد. دو دفتر شعر از وی باقی مانده است. از کتاب های معروف او کتاب «مشکوه المصابیح» است که در سال 1314ه. ق به عربی نوشته شده است. محتوای کتاب، درباره عقل و احکام شرعی است. وی در سن 52 سالگی در تهران فوت کرد و در بالای چشمه علی به خاک سپرده شد. کتاب‌های دیگر ایشان عبارتند از: «المامور»، «الغزلیات»، «مقابسات و مقایسات»، «فیها ما فیها» و «ملهمات» است» (عباسیان، سیدی‌زاده، 1372).

هدف نشریه

هیئت علمیه دانشوران همزمان با آغاز مجلس شورای ملی با توجه به وظیفه وجدانی خود، مجله هیئت علمیه دانشوران را منتشر کرد، چون در وضعیت ایران آن زمان کمبودهایی در توسعه دانشگاهها و روند رشد کتابها و نشریات - که از ارکان پیشرفت و ترقی است- وجود داشت و از طرفی مجامع علمی تشکیل نشده بود که این نارسائی ها را برطرف کند. این هیئت، انتشار مجله علمی و صنعتی هیئت علمیه دانشوران را از نخستین اقدامات و اولین مرحله پیشرفت و ترقی کشور می‌دانست و در تلاش بود که از مقالات و مطالب نشریات علمی کشورهای خارجی و نوآوری ها و کشفیات آینده صرفا برای بهره وری عموم مردم استفاده کند.

محتوای مجله

تصویر شماره سه

محتوای کلی نشریه همان طور که در بالا ذکر شده موضوع های علمی و صنعتی است و سطح مقالات مناسب همه طبقات جامعه است. برای آشنایی بیشتر با نشریه، فهرست مندرجات مجله و چند نمونه از مقالات آن در زیر ارائه شده است:

 فهرست مندرجات جزء اول شامل مقدمه، مقالات، علوم الهی، علوم طبیعی، علوم سیاسی، علوم ریاضی، علوم طبی، علوم فلاحت، علوم صناعت، اخبار علمیه و اکتشافات است.

چند نمونه از مقالات:

«علوم سیاسی

(فلسفه تمدن)

تمدن در حقیقت اجتماعات افراد بشر است بر سبیل تعاون و تکمیل آن بتهذیب اخلاق و تلیین عریکه و انتظام روابط و نزاکت بین الانام است. در بادی امر و نظره اولی که احوال و اخلاق و بشر و عادات ادیان امم را ملاحظه می کنیم بعضی را متمدن و بعضی را متوحش و برخی را متوسط می بینیم ولی بنظره ثانیه در هر یک از این طبقات حملات بی باکانه قویاء نسبت به ضعفاء مشهود است[4]. . . »

«تلیین عاج

عاج یا استخوانرا در میان (اسید فصفوریک) خالص که ثقل نوعی آن (113) است بگذارند تا شفاف شود پس از آن در اورده با آب بشویند و با دستمال خشک نمایند دارای اینت و قابل تصرفات صناعیه خواهد بود. [5]»

«اکتشافات جدیده

بعضی از اهل صنعت در صدد برآمده‌اند که اصوات و الحان (فتوکراف را) با اطوار و حرکات (سیناماتغراف) عکس متحرک توام و تطبیق نمایند دور نیست که ترتیبات جدیده دیگر نیز در این باب اکتشاف شود. [6]»

محتوای مجله با توجه عنوان‌های آن که در بالا آمد بیان کلی و الفبای علوم مختلف بوده که در ادامه آن به جزء دیگر مجله ارجاع شده است. مقالات فاقد امضای نویسنده است.

از ویژگیهای مجله وجود اخباری حائز اهمیت است که برای نمونه در شماره اول سال اول خبر افتتاح مجلس در روز دوشنبه غره ذیقعده الحرام سال 1327 قمری در ساعت 3 بعداز ظهر با حضور رضا شاه پهلوی است و صفحه اکتشافات جدیده، خبر اختراع تلفون بی سیم و کشف قطب شمال را بیان نموده است.

عضویت و ارتباط با هیئت علمیه دانشوران

هیئت علمیه دانشوران مرکزی، دانشمندان را در صورتی که مقالات و زندگی نامه خود را ارائه نمایند به عضویت هیئت علمیه دانشوران قبول می‌نمود.

«هر کسی از هر مکانی بوسیله نامه می‌تواند با هیئت علمیه در تبادل نظر و عقیده باشد. چون هیئت علمیه سیار است بهتر است نامه ها و تلگراف ها به نام جناب امام جمعه بجنورد باشد»[7].

شرایط پذیرش مقاله برای نشریه

مجله برای قبول مقاله از نویسندگان شرایط زیر را اعلام کرد:

- مقالات علمی سودمند پذیرفته می شود و هیئت علمیه دانشوران در تنقیح و تلخیص و انتشار آن بر حسب صلاح زمان مختار خواهند بود.

- نویسندگان هنگام نوشتن مقاله، خوش خطی و کوتاه نویسی را رعایت نموده و زیر مقاله نشانی، شغل خود را درج نمایند.

- نامه‌ها بی تمبر و نوشته‌ها بدون امضاء پذیرفته نخواهد شد[8].

سخن پایانی

 مجله هیئت علمیه دانشوران از نشریات دوران انقلاب مشروطه و یکی از نشریه های نایاب و کمیاب قدیمی است که در آرشیو مطبوعات آستان قدس- به عنوان یکی از بزرگترین آرشیوهای مطبوعات کشور– موجود است. مخاطب مجله هیئت علمیه دانشوران همه مردم ایران بوده است. تنوع مقالات و رویکرد آموزشی آن نشان از دغدغه آموزش همگانی مدیر مجله را دارد. با توجه به اینکه تنها یک شماره از این مجله موجود است و در منابع مطبوعاتی اطلاعات بیشتری درباره تعداد شماره های منتشره و زمان توقف آن یافت نشد به نظر می‌رسد بعد از انتشار یک شماره متوقف شده باشد. در این باره صدر هاشمی در جلد چهارم کتاب تاریخ جراید و مجلات ایران درباره این مجله می نویسد: «هیئت علمیه دانشوران در طهران در سال 1288 تاسیس و منتشر شده است. ولی نگارنده نمونه آن را ندیده و از اینکه نشریه مذکور به صورت مجله یا روزنامه بوده است نیز اطلاعی ندارم. ادوارد برون نیز در کتاب خود نامی از این نشریه به میان نیاورده است. » (صدرهاشمی، 1383)

منابع و مآخذ

آقاملایی، ایرج (1389). تاریخ مشاهیر خراسان شمالی. مشهد: مرندیز، ‎۱۳۸۹.

صدر هاشمی، محمد (1363). تاریخ جرائد و مجلات ایران. اصفهان: کمال.

عباسیان، علی اکبر؛ سیدی‌زاده، احسان (1372). دانشوران بجنورد: آشنائی با احوال و آثار یکصد و بیست تن از بزرگان علم و ادب و هنر بجنورد. مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بجنورد.