الهام شریعتی: عموم آرای فقهی و حقوقی آیت‌الله مرعشی شوشتری متفاوت و جدید است

 مجموعه آرا و نظریات مرحوم آیت‌الله سید محمدحسن مرعشی (شوشتری) عضو فقید خبرگان رهبری با عنوان «فقه پویا» توسط انتشارات خرسندی در دو جلد چاپ و منتشر شده است. گردآوری و تحقیق جلد نخست این مجموعه به طورمشترک توسط سیده لیلا موسوی ــ نوه‌ آیت‌الله مرعشی شوشتری ــ و دکترالهام شریعتی ــ عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا (س) ــ صورت گرفته است. تدوین و تحقیق جلد دوم کتاب را نیز الهام شریعتی به‌تنهایی انجام داده است.

کتاب «فقه پویا» مجموعه آرا و نظریات آیت‌الله سید محمدحسن مرعشی (شوشتری) را درباره موضوع‌هایی مختلف در حقوق کیفری، حقوق پزشکی، حقوق خصوصی و حقوق عمومی اسلام در بر می‌گیرد؛ نظریات و دیدگاه‌هایی که به گفته الهام شریعتی ــ که خود از شاگردان آیت‌الله مرعشی شوشتری بوده ــ عموماً جدید و متفاوت از دیدگاه‌های مشهور است.

ـ ممکن است پیش از هر چیز درباره ویژگی‌های پژوهشی، آموزشی و رفتاری آیت‌الله مرعشی شوشتری بگویید؟
 لازم می‌دانم ابتدا چند جمله‌ای درباره استاد و آشنایی‌ام با ایشان بگویم. من 7 سال توفیق شاگردی استاد مرعشی را، هم در دوره کارشناسی ارشد و هم در دوره‌ دکتری در دانشگاه مطهری (مدرسه عالی) داشتم. از جمله درس‌هایی که آیت الله مرعشی به ما می‌گفتند «کفایة الاصول» آخوند خراسانی بود. این کتاب از سخت‌ترین کتاب‌های اصول فقه به شمار می‌رود اما مرحوم استاد مرعشی مباحث آن را بسیار شیوا بیان می‌کرد. در مدت شاگردیم با منش و برخی آرای ایشان آشنا شدم. روحیه‌ ایشان در استقبال از سؤال دانشجویان به‌ویژه پس از اتمام ساعت کلاس بسیار مثال زدنی است. مرحوم مرعشی به بسیاری از شاخه‌های علوم انسانی نظیر فقه، اصول، فلسفه و کلام اشراف داشت. از ویژگی‌های استاد مرعشی که قابل توجه است، نواندیشی روشمند ایشان است که آمیخته با التزام به منطق استنباط و تفقه عمیق بود. برخی دیدگاه‌های مرحوم مرعشی آرایی است که با دیدگاه‌های مشهور تفاوت دارد. ایشان دیدگاه‌های نو و متفاوتی درحوزه حقوق پزشکی، حقوق کیفری و حتی برخی موضوع‌های حقوق خصوصی دارند. مثلا در بحث قضاوت، ایشان معتقد بودند که زنان هم می‌توانند متصدی قضاوت شوند اما طرح این دیدگاه‌های متفاوت و نو را تنها برای احیای علم می‌خواستند. استاد مرعشی در یکی از نوشته‌های خود اشاره می‌کنند که اگر خواننده به نظریه‌ای برخورد کرد که برای او تازگی دارد، مبادا گمان کند که نویسنده از باب کسب معروفیت، دیدگاهی متفاوت ارایه کرده است. او معروفیت و شهرت را فضیلت نمی‌دانست و از خواننده می‌خواست که طرح این دیدگاه‌ها را به عنوان نقطه‌ آغازی برای تجدید احیای مسائل حقوقی ــ به‌ویژه درحوزه‌ حقوق جزا ــ بداند. واقعاً مناعت طبع و خشوع استاد به قدری خاص بود که به‌راحتی می‌توانستی سؤالت را از ایشان بپرسی. ایشان معتقد بودند شاگرد خوب جزو باقیات‌الصالحات انسان است و حتی زمانی که ایشان سمت عالی قضائی داشت یا عضو خبرگان رهبری بود، همواره با روی باز و عنایتی خاص به سؤالات دانشجویان پاسخ می‌داد. آیت الله مرعشی از قدرت استدلالی بسیار قوی‌ بهره‌مند بود و در کنار توجه به معنویات، اشراف بسیار خوب و عمیقی به مباحث علمی داشت.

ـ در مقدمه کتاب گفته‌اید که خواسته‌اید آرا و دیدگاه‌های حقوقی آیت‌الله مرعشی (شوشتری) را به صورت یک‌جا ارایه کنید و در اختیار محققان و اندیشمندان قرار دهید. این موضوع چرا مورد توجه شما قرار گرفت؟
علت توجه به گردآوری آرای استاد برمی‌گردد به تصمیم کارگروه فقه و حقوق خانه اندیشمندان علوم انسانی. این کارگروه در بهار سال 92 با حضور استادان رشته‌ی فقه و حقوق آغاز به کار کرد. یکی از کمیته‌های این کارگروه، کمیته‌ نکوداشت است که پیشنهاد شد برای استادانی که حق بزرگی بر گردن جامعه‌ فقهی کشور داشته‌اند بزرگداشت برگزار شود. تقریبا تمام عضای کارگروه به نوعی از شاگردان مرحوم استاد مرعشی بودند و قرار بر این شد که اولین نکوداشت کارگروه برای استاد مرعشی باشد.

ـ براساس تصمیم این کارگروه کار گردآوری آرای آیت‌الله مرعشی (شوشتری) به شما واگذار شد؟
اینکه کار گردآوری آرای استاد به من محول شد، برمی‌گردد به آشنایی بنده با نوه مرحوم آیت‌الله مرعشی. او بسیاری از مقالات و آرای استاد را جمع‌آوری کرده بود اما تطبیق مجموعه با مقالات استاد به اتمام نرسیده بود. من برای کمک به او اعلام آمادگی کردم و چون فرصت خیلی کم بود و این احتمال وجود داشت که اگر بخواهیم کل مقالات را در یک جلد آماده کنیم، با مشکل مواجه می‌شویم، به پیشنهاد مدیر انتشارات، آرای دیگر را در قالب جلد دوم آماده کردیم. واقعاً به دلیل اینکه تا زمان نکوداشت وقت کمی داشتیم و از طرفی دلمان می‌خواست کار خوب و بدون عیبی ارایه شود، زحمت زیادی کشیده شد. خیلی مراقب بودیم که دیدگاه‌های مرحوم استاد مرعشی کم و زیاد نشود و اصل امانتداری در نقل آرای ایشان حفظ شود. مدیریت کار هم از نظر سپردن به ویراستار، صفحه‌آرا، حروفچین، طراح جلد و چاپخانه به نحو احسن انجام گرفت.

علت نامگذاری کتاب چه بود؟ چرا مثلا تحت عنوان مقالات یا پژوهش هایی بر مبنای فقه پویا نامگذاری نشد؟
نام کتاب توسط نوه‌ ‌استاد مرعشی ــ سیده لیلا موسوی ــ انتخاب شد. جا دارد که درهمین جا از او تشکر کنم چون حقیقتاً حافظ میراث علمی مرحوم آیت‌الله مرعشی هستند. به نظر من عنوان کتاب خیلی برازنده است و محقق برای مطالعه‌ آن ترغیب می‌شود.

ـ استاد مرعشی درکدام مسایل فقهی و حقوقی دیدگاه جدید ارایه کرده‌اند؟
بیشترین نواندیشی ایشان در زمینه مسائل فقه جزایی است؛ برخی از دیدگاه‌های مرحوم مرعشی به عنوان مرجع مورد استناد حقوق‌دانان قرار گرفته و من به تعدادی از این آراء اشاره می‌کنم. به طور مثال ایشان معتقد بودند که قصاص بیش از یک نفر از قاتلان یک مرد مسلمان جایز نیست، یا اینکه تعریف استاد از جرم سیاسی  تفاوت‌هایی با رأی مشهور دارد؛ یا این‌که مرحوم مرعشی اعتقاد داشت که مرتدی مستحق مجازات اعدام است که پس از اتمام حجت باز هم بر کفر خود اصرار بورزد و نسبت به اسلام انکار و دشمنی داشته باشد.

از موارد دیگر می‌توان به موضوع رشد جزایی اشاره کرد، با این توضیح که همچنان که فقها در مسایل مدنی قائل به رشد ــ یعنی داشتن عقل معاش ــ هستند اما بسیاری از ایشان رشد در مسایل کیفری را لازم نمی‌دانند. این در حالی است که استاد مرعشی معتقد بود در مسائل کیفری نیز لازم است مرتکب عمل به درجه‌ای از درک جرایم و قبایحی که ممنوع است، رسیده باشد. این موضوع، نگرشی نو به شمار می‌رود و مجازات‌ها را بسیار تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
یا مثلاً دیدگاه ایشان درباره‌ بلوغ دختران این است که تمام ملاک در بلوغ، سن 9 سال نیست. به تعبیر ایشان 9 سال «اماره‌ی تعبدی» به شمار نمی‌رود. به نظر من استاد، حکم بلوغ را جزو احکام متغیر می‌دانست، از این‌رو زمان و مکان و شرایط افراد را در این زمینه دخالت می‌داد. البته بنده در مقام رد یا تأیید دیدگاه‌های استاد نیستم و فقط آن‌ها را نقل می‌کنم و همان‌طور که خود ایشان تصریح کرده‌اند و در پشت جلد کتاب «فقه پویا» هم آمده است نظریات استنباطی نویسنده ممکن است صحیح یا ناصحیح باشد. چون در فقه امامیه ما قائل به تخطئه هستیم برخلاف اهل سنت که قائل به تصویب‌اند.

از دیگر آراء مرحوم مرعشی می‌توانم به زنان و تصدی مسند قضاوت اشاره کنم. نظر مشهور در این باره این است که زن نمی‌تواند قاضی شود اما مرحوم آیت‌الله مرعشی معتقد بود که این حکم برای زمانی است که زن بخواهد بنابر اجتهاد خود حکم صادر کند، یعنی اگر قضاوت براساس تفقه و اجتهاد باشد، زن نمی‌تواند قاضی شود، چون ممکن است غلبه‌ احساسات در زنان، انشاء حکم را تحت تأثیر قرار دهد. اما در حال حاضر که سیستم قضائی کشور ما براساس مواد قانون تعیین شده و اصطلاحاً به آن سیستم قضایی قانونی می‌گوییم، زنان هم می توانند درجایگاه قضاوت قراربگیرند، چون در این سیستم، قاضی فقط لازم است حکم پرونده را در چارچوب قوانین جست‌وجو کند و نیازی به اجتهاد او نیست. البته این نکته‌ مهم را نیز اشاره کنم که در اسلام هیچ محدودیتی برای مجتهد شدن زنان وجود ندارد و منظور استاد از اجتهاد در اینجا اجتهاد برای انشاء حکم است.

آیا در زمان حیات ایشان، طرح این نظریات و آرای جدید که بعضاً تفاوت‌هایی با دیدگاه‌ مشهور نیز دارد، با مخالفت مواجه نمی‌شد؟
البته ارائه چنین آرایی همواره مخالف خود را دارد. نکته مهم در این خصوص این است که در مباحث علوم انسانی بحث نظریه‌پردازی مطرح است. در علوم انسانی نظریه‌پرداز با ارایه تحقیقی مستدل، مخاطب را ترغیب به پذیرش استدلال خود می‌کند و قطعاً هرچه این استدلال متقن‌تر، منطقی‌تر و بر پایه‌ مبانی صحیح استوار باشد، کمتر دچار مخالفت می‌شود. بنده استدلال‌های استاد را که نگاه می‌کنم می‌بینم که ایشان اصالت را به آیات و روایات معصومان (علیهم‌السلام) می‌دهند و سعی در شناخت احکام ثابت از متغیر دارند. و می‌دانیم که مقتضیات مکانی و زمانی در صدور احکام می‌تواند مؤثر واقع شود. قطعا بی‌پروایی در صدور حکم در حالی‌که برای مجتهد، حجت عقلی و شرعی تمام نشده، نکوهیده است. اما چنان که اشاره کردم در فقه امامیه ما قائل به تخطئه هستیم، یعنی مجتهد باید مسیری را انتخاب کند که علم دارد صحیح است. حال اگر حکم‌الله واقعی هم همان بود، دو ثواب می‌برد اما اگر به حکم واقعی که مد نظر شارع مقدس است نرسید، فقط از بابت طی مسیر، یک ثواب نصیبش خواهد شد. من فکر می کنم دیدگاه‌های فقهی ایشان برپایه روش اجتهادی و همراه با شناسایی موضوع و توجه به مقتضیات زمان و مکان ارایه شده و به همین دلیل از عمق کافی و کاربرد در قانونگذاری و قضاوت برخوردار است. آیت الله مرعشی مسایل مستحدثه را با دقت فقهی و کارشناسی قضایی مورد بررسی قرار می‌دادند و همان‌طور که اشاره کردم آراء ایشان، مرجع استنادی حقوق‌دانان به شمار می‌رود.

مباحث کتاب از چه منابعی گردآوری شدند؟
کتاب« فقه پویا» درواقع دیدگاه‌ها و نظریات مرحوم مرعشی است که در زمان حیات ایشان در قالب مقاله، گفت‌وگو، مصاحبه‌ اختصاصی، میزگرد و سخنرانی‌هایی که ایشان در سمینارهای مختلف مطرح کرده بودند، وجود داشت. عمده مباحث کتاب دو جلدی فقه پویا به آرای ایشان در حوزه‌ حقوق کیفری، حقوق پزشکی، حقوق مدنی، حقوق عمومی و حتی مباحثی از علم کلام، فلسفه و اصول فقه اختصاص دارد. جلد نخست کتاب 477 صفحه و جلد دوم 342 صفحه دارد و هر دو جلد به طور جداگانه شامل 8 فصل است. کتاب فقه پویا در روزهای پایانی سال 92 به بهانه برپایی آیین نکوداشت مرحوم آیت الله سید محمدحسن مرعشی به همت کارگروه فقه و حقوق خانه اندیشمندان علوم انسانی رونمایی و برای نخستین بار در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران (اردیبهشت 93) عرضه شد. الحمد لله استقبال خوب و شایسته‌ای هم از این اثر به عمل آمده و امیدوارم جامعه‌ حقوقی کشور بتواند از این کتاب بهره کافی و وافی ببرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 

سید محمدحسن مرعشی شوشتری (۱۳۱۶ — ۱۳۸۷ ش.) زاده شوشتر و از متخصصان در فقه، حقوق و اصول فقه بود. وی شاخه‌های علوم اسلامی را در سطوح مختلف از محضر کسانی چون محمدحسن آل‌طیب، سید محمدتقی حکیم، شیخ محمدتقی شوشتری و سید محمد جزایری فرا گرفت. در سال ۱۳۶۱ وارد تشکیلات قضایی اهواز شد و ابتدا سمت حاکم شرع داشت. سپس ریاست دادگاه را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۶۳ به دیوان عالی کشور در تهران ملحق شد و در شعباتی خدمت کرد. سرانجام به عضویت شورای عالی قضایی منصوب شد و یکی از پایه‌گذاران اصلی دستگاه قضایی به شمار آمد. او عضو مجلس خبرگان رهبری و مدتی معاون رئیس قوهٔ قضائیه نیز بود.

از آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
شرح کتاب «الفیه» ابن مالک به زبان عربی در زمینه ادبیات عرب.
شرح بر تلخیص «مختصر المعانی» به زبان عربی در زمینه ادبیات عرب.
شرح «بدایة الحکمه» علامه طباطبایی به زبان عربی در زمینه فلسفه.
شرح «نهایة الحکمه» علامه طباطبایی به زبان عربی در زمینه فلسفه.
شرحی بر «تهذیب المنطق» تفتازانی به زبان فارسی در زمینه منطق.
حاشیه بر «رسائل» شیخ مرتضی انصاری به زبان عربی در زمینه اصول فقه.
حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی به زبان عربی در زمینه اصول فقه.
شرح بر «تحفة القوامیه» اثر قوام‌الدین سیفی قزوینی که فقه منظوم است.
شرح بر «تحفة الحکیم» شیخ محمدحسین کمپانی در حکمت متعالیه.
تعلیقه بر «تمهید القواعد» ابن‌ترکه.
حاشیه «التلخیص فی الاصول» جوینی.
شرحی بر «حلقه سوم اصول فقه» محمدباقر صدر.
نگارش یک دوره درس خارج اصول.
شرح بر تعلیقات ابن سینا در فلسفه.
شرحی بر قانون مجازات اسلامی.
شرحی بر «ارشاد الاذهان» علامه حلی (سبیل الرشاد الی شرح الارشاد).
ترجمه کتاب «فلسفتنا» اثر سید محمدباقر صدر.