اقتصاد سیاسی ایران در دوره دوم مشروطه

 برای ریشه‌یابی شرایط اقتصادی کشور و پی بردن به رقابت‌های محافل سرمایه‌سالار اروپا و بعدها امریکا برای تسلط بر منابع کشور، پرداختن بیشتر به بحث اقتصاد سیاسی ایران در دوره دوم مشروطه، یعنی دوره‌ای که مصادف با رقابت‌های عظیم شرکت‌های سرمایه‌داری اروپا و امریکا برای صدور سرمایه به ایران بود، ضروری است. همچنین این بحث مجال لازم را برای تأمل در این مفهوم به دست می‌دهد که چرا بریتانیا از گروههایی از مشروطه‌طلب‌های ایرانی حمایت می‌کرد و نیز چه محافلی از سرمایه‌سالاران بیگانه با تحولات ایران مرتبط بودند و علت‌العلل این ارتباط چه بود؟ پیش از همه باید یادآور شد در دوره قاجار به دلیل هجوم سرمایه خارجی و پیوندهای ناگزیر تجار ایرانی با آن، شرایط برای رشد سرمایه‌داری ملی فراهم نبود. تجار ایرانی بعضاً در امر کشاورزی سرمایه‌گذاری کردند زیرا محصولاتی مثل پنبه، تریاک و امثالهم در بازارهای جهانی طرفداران زیادی داشت. بانک‌های خارجی و برخی تجار نوظهور ایران، ترجیح می‌دادند در تولید مواد خام کشاورزی مشارکت کنند؛ همان چیزی که مورد نیاز کشورهای خارجی بود. به تدریج بانک‌های خارجی با استقراض دولت‌های ایران که از جنبش تنباکو آغاز شد، بر مقدرات مالی ایران مسلط شدند. این مسئله باعث شد تأثیرات اسف‌انگیزی برای انباشت ابتدایی سرمایه حاصل شود. در طول دورة مشروطه روند تسلط مالی انگلیس بر ایران تشدید و به دلیل بحران‌های عدیده داخلی، روند انباشت سرمایه بیشتر در معرض تهدید قرار گرفت.
امتیازات، عمده‌ترین راه رخنه سرمایه خارجی به ایران بود و این امر از طریق تحمیل نظام کاپیتولاسیون انجام می‌گرفت. از سویی تجار محلی مالیات‌های متعددی می‌پرداختند، این امر نه تنها مانع از تشکیل سرمایة ملی می‌شد، بلکه روند صدور سرمایه را هم به ایران شدت می‌بخشید. موضوع دیگر عوارض زیاد راهداری بود. مثلاً بین انزلی و اصفهان شش نوبت راهداری در رشت، قزوین، تهران، قم، کاشان و اصفهان وجود داشت که همه از مردم مالیات می‌ستاندند. مالیات‌های دیگری هم به عنوان قپانداری وصول می‌شد. اما کالای خارجی از هر نوع مالیات معاف بود و بی‌حد و اندازه وارد شهرها می‌شد. این مسئله باعث تحکیم تسلط سرمایه و کالای خارجی بر بازار ایران شد. سرنوشت محصولاتی مثل پنبه، کتیرا، برنج، پیله ابریشم، تریاک، خشکبار و قالی به تدریج در انحصار شرکت‌های خارجی قرار گرفت، سرمایه محلی نقش بسیار ناچیزی در صادرات داشت. میزان رشد اقتصادی ایران در دورة مشروطه تا اولتیماتوم و پس از آن روندی معکوس داشت و به افلاس و ورشکستگی منجر شد. این روند از سالها پیش آغاز گردیده بود.