علامه فرنگ دیده

محمد قزوینی تحصیلات علوم متدواله اسلامی را در تهران گذراند. وی ابتدا صرف و نحو را زیر نظر پدر آغاز کرد. سپس در محضر استادانی همچون میرزا حسن آشتیانی، حاج شیخ فضل‌الله نوری و امثال آنها شاگردی کرد و در تمام علوم اسلامی از مقدمات صرف و نحو و معانی و بیان و بلاغت و لغت، فقه و اصول و منطق و هیات و علوم ریاضی و علوم ادبی از قبیل تاریخ ادب و رجال و عروض و قافیه متبحر و سرآمد شد.

اوایل سال 1322 قمری، آقا میرزا احمد‌خان وهابی، برادر علامه قزوینی که در لندن به سر می‌برد و از شوق برادرش به دیدن نسخ کمیاب کهن آگاه بود، از او خواست که سفری به لندن و از کتابخانه بزرگ پایتخت بریتانیا دیدن کند. علامه قزوینی در سفر به لندن و پس از مشاهده عظمت کتابخانه آن شهر و تامل در آن همه نفایس کتب کمیاب از عربی و فارسی و... شوق مطالعه چنان به وی غلبه کرد که با از یاد بردن خانواده و وطن، اقامت او دو سال طول کشید. آشنایی و صحبت با خاورشناسانی مانند ادوارد براون و چند مستشرق و فاضل دیگر باعث شد تا مقام علمی او بر اندیشمندان غربی پوشیده نماند و آنها به استفاده از او پرداختند که از جمله کارهای ابتدایی وی در لندن، طبع چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی بود که با حواشی عالمانه او منتشر شد. بعد از سال‌ها علامه قزوینی از لندن به پاریس رفت و در آنجا اقامت گزید و با بعضی خاورشناسان فرانسه نیز آشنایی یافت. اواخر 1333 قمری به واسطه بروز جنگ جهانی اول که در جریان امور وقفه حاصل شده بود و ادامه کارهای ادبی و تاریخی ممکن نبود به پیشنهاد آقای حسین قلی‌خان نواب که در پاریس بود و در همان اوقات به سمت وزیر مختار ایران در آلمان منصوب شده بود از پاریس حرکت کرد و وارد برلین شد. بعد از جنگ جهانی بار دیگر وارد پاریس شد و به کارهای گذشته ادامه داد و به ادامه طبع تاریخ جهانگشای جوینی مشغول شد. با شروع جنگ جهانی دوم میرزا محمدخان ناگزیر شد که اروپا را ترک کرد، از راه خشکی اروپا و از طریق ترکیه و عراق وارد تهران گردد، تهرانی که وی در بیست و هفت سالگی آن را ترک کرده و به اروپا رفته بود و اینک در شصت‌و‌دو سالگی با آن همه کار و خدمت برای فرهنگ این مرز و بوم به کشورش باز می‌گشت.

علامه قزوینی هنگام بازگشت به ایران و با تاثیر از زندگی در فرنگ و همنشینی با اندیشمندان و عالمان غربی، در کارهای علمی همت گماشت و در زمینه علم رجال و تاریخ و شناخت فرق اسلامی محققی بی‌مانند شناخته ‌شد. علامه قزوینی در اقامت خود در ایران به ادامه کارهای علمی و تحقیقی خویش از جمله تصحیح دیوان حافظ پرداخت، تا آنجا که روز جمعه ششم خرداد 1328 شمسی به سبب بیماری در گذشت و در مقبره ابوالفتوح رازی مجاور زاویه حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

علامه را پیشوای اهل تحقیق در روزگار ما دانسته‌اند و تردیدی نیست که در تصحیح و تنقیح متون مربوط به فرهنگ و تاریخ ایران پیشوایی مسلم است.

مشهورترین آثار مرحوم علامه قزوینی عبارتند از: تصحیح و طبع زبان‌نامه سعدالدین وراوینی، تصحیح و طبع و تحشیه و طبع چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی، تصحیح و طبع و تنقیح دیوان حافظ شیرازی، با دکتر قاسم غنی ...