مجموعه ۵ جلدی «جغرافیای جامع ایران»

بعد از انتشار مجموعه ٢٠جلدی «تاریخ جامع ایران»، کار تالیف و تدوین مجموعه ٥ جلدی «جغرافیای جامع ایران» مراحل پایانی را می‌گذراند و به زودی از سوی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر خواهد شد.

بر اساس این گزارش، طرح تدوین جغرافیای جامع ایران پاسخی درخور به فقدان مجموعه‌ای علمی و فراگیر از ویژگی‌های جغرافیایی کشور است. شالوده تالیف و تدوین این اثر بر اصول و جنبه‌هایی قرار گرفته است که آن را ماهیتاً اثری متمایز می‌سازد. جغرافیای جامع ایران شامل ۴ مجلد (و یک مجلد ضمیمه) است.

مطابق اعلام این مرکز، جلد نخست مجموعه یادشده با مقدمه‌ای در بیان ضرورت تالیف این اثر آغاز و سپس منابع شناخت ایران به تفصیل بررسی و معرفی می‌شود و در پی آن ویژگی‌های محیط طبیعی و زیستی کشور به شرح فصل‌های زیر مورد مطالعه قرار می‌گیرند:

موقعیت و حدود سرزمین (شامل موقعیت ریاضی، نسبی، منطقه‌ای و جهانی)، ساختار زمین (از جمله شامل خصوصیات عمومی زمین ساخت، حرکات زمین و تکتونیک، روندهای تکوینی در دورانهای مختلف، زمین‌لرزه‌خیزی و منابع کانی و معدنی)، ریخت‌شناسی زمین (ازجمله شامل چاله‌ها و مرتفعات داخلی، رشته‌کوههای زاگرس و البرز، نواحی پستِ ساحلی و مسائل خاص زمین‌ساخت و اشکال ناهمواری)، آب وهوای ایران (ازجمله شامل عوامل تعیین‌کننده آب وهوا، درجه حرارت و گرما، بارش و عوامل مؤثر و پراکنش منطقه‌ای آن، تبخیر و نم نسبی و پهنه‌بندی اقلیمی)، شبکه و منابع طبیعی آب (از جمله شامل ویژگیهای عمومی منابع آب، خصوصیات دریاها و دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، ماندابها و باتلاقها، خصوصیات عمومی چشمه‌ها و آبهای معدنی).

خصوصیات خاکهای کشور (از جمله شامل خصوصیات عمومی خاکها، خاکهای جلگه‌ها، دره‌ها و نواحی پایکوهی، خاکهای فلاتها، خاکهای منطقه پست خزری، خاکهای نواحی کوهستانی و فرسایش خاک و مسائل آن)، پوشش گیاهی (ازجمله شامل پراکندگی، تنوع و تراکم پوشش‌گیاهی، پراکندگی وتنوع گونه‌های درختی، درختچه‌ای و گونه‌های علفی، انواع جنگلها، خصوصیات عمومی و انواع مراتع، گیاهان صنعتی ـ دارویی، گیاهان حوضه‌های باتلاقی، گلهای ایرانی و انهدام پوشش گیاهی و مسائل محیطی ـ اکولوژیک)، حیات جانوری (از جمله شامل نواحی و چشم‌اندازهای باارزش زیست‌محیطی، چشم‌اندازهای اکولوژیک، پارکهای ملی و مسائل زیست‌محیطی)، از دیگر مباحثی است که در این فصل به آنها پرداخته شده است.

جلد دوم مجموعه «جغرافیای جامع ایران» با مقدمه‌ای در بیان اهمیت جغرافیای تاریخی و شناخت نظام سکونتگاهی آغاز می‌شود و سپس فصلهای زیر به ترتیب مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

ویژگیهای جغرافیای تاریخی‌ـ سیاسیِ ایران (ازجمله شامل نام ایران و سابقه تاریخی آن، محدوده سرزمین، عوامل مؤثر بر وحدت جغرافیایی، مرزهای باستانی و دگرگونی حدود آنها، منطقه‌بندی تاریخ ایران در دوره‌های مختلف تاریخی و گروههای قومی ـ زبانی گویشهای مختلف کشور)، شیوه‌های زیستی‌ - تاریخی (ازجمله شامل نقش عوامل جغرافیایی در شکل‌پذیری جامعه و فرهنگ ایرانی، یک‌جانشینی و شکل‌گیری سکونتگاههای انسانی، نقش عوامل جغرافیایی در پدیداریِ کوچ‌روی، همزیستی و مناسبات تاریخی شهر، روستا و عشایر و شناخت نظری و عینی روابط شهرها با حوزه‌های پیرامونی)، از مباحثی است که در این مجلد به آنها پرداخته شده است.

ویژگی‌های سیاسی‌ - حقوقی (ازجمله شامل تقسیمات سیاسی، واحدهای سیاسی‌ـ اداری، مرزها، همسایگان و کشورهای هم‌جوار، سازمانها و تاسیسات، احزاب، اتحادیه‌ها و تشکلها، قوانین و مقررات حقوقی، قانون اساسی، حقوق مدنی، نیروهای مسلح و روابط بین‌الملل)، ویژگیهای جمعیتی ایران (ازجمله شامل خصوصیات عمومی و ترکیب و پراکنش جمعیت، کیفیات جمعیتی، آموزش و سواد، اشتغال و فعالیت، رشد و تحول، جمعیت شهری و روستایی، تحرک و مهاجرت و بررسی جمعیت آینده)، امکانات رفاهی و امور اجتماعی‌ـ فرهنگی (ازجمله شامل آموزش در سطوح مختلف، بهداشت و درمان، رفاه و درآمد ملی، وسائل ارتباط جمعی، رادیو ـ تلویزیون، مطبوعات و نشریات، کتاب و کتابخانه‌های عمومی، مخابرات، شبکه‌های ارتباط جهانی، برنامه‌ریزیهای مکانی فضایی و برنامه‌های بلند مدت و میان‌مدت توسعه اجتماعی ـ اقتصادی)، دیگر سرفصل‌های این جلد است.

جلد سوم این مجموعه با مقدمه‌ای در بیان جایگاه تریلوژی زیستی (کوچ‌روی زندگی شهری و روستایی) آغاز می‌شود و سپس فصل‌های زیر به ترتیب مورد مطالعه قرار می‌گیرند:

کوچندگان و عشایر (ازجمله شامل خصوصیات نظام کوچ‌روی، شمار و پراکندگی ایلات و عشایر، ساخت اجتماعی ایلات و عشایر، ایلات بزرگ و طوایف مستقل، فعالیتهای اقتصادی ایلات و عشایر، تحولات اجتماعی ـ اقتصادی ایلات و عشایر و کوچ و مسائل آن)، روستا و روستانشینی (ازجمله شامل سابقه روستانشینی، شمار، وسعت، و پراکندگی روستاها، پهنه‌بندی و ویژگیهای منطقه‌ای روستاها، سازمان اجتماعی روستاها، نظامهای بهره‌برداری و تولید روستایی، روابط و مناسبات سنتی مالکیت زمین، شیوه‌ها و نظامهای بهره‌برداری، واحدهای اندازه‌گیری آب و زمین، فعالیتهای اقتصادی روستایی، الگوهای سکونت و مسکن روستایی، سابقه تحولات روستایی، اصلاحات ارضی و پیامدهای آن، عمران روستایی پس از انقلاب اسلامی، سازمان‌ها و نهادهای عمران روستایی و برنامه‌های روستایی) و شهر و شهرنشینی (ازجمله شامل سابقه برپایی شهرها، نقش و عملکردهای تاریخی شهرها، و شهر و شهرنشینی معاصر، شمار، پراکنش و خصوصیات شهرها، شهرگرایی و شهرنشینی نوین، تحولات ساختاری شهرها، عملکردهای شهری و سلسله‌مراتب شهرها، تمرکزگرایی و مسائل شهری، جایگاه ویژه کلانشهر تهران و آینده شهرها).

جلد چهارم با مقدمه‌ای در بیان جایگاه نظام و فعالیت‌های اقتصادی آغاز می‌شود و سپس فصل‌های زیر به ترتیب مورد مطالعه قرار می‌گیرند:

نظام اقتصادی (ازجمله شامل خصوصیات عمومی نظام اقتصادی، نهادها و تاسیسات اقتصادی، پولی، درآمد و تولید ملی و انواع فعالیتهای اقتصادی)، کشاورزی و منابع طبیعی (ازجمله شامل وسعت و پراکندگی منابع طبیعی، اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد کشور، سابقه فعالیت کشاورزی، اشکال سازمانی تولید سنتی محصول، آغاز و گسترش شیوه‌های نوین تولید زراعی، بازار و بازاریابی محصولات زراعی، دامداری و دامپروری، مرتع و جنگل‌داری، صید و ماهیگیری، و پرورش طیور و زنبورعسل)، معادن و انرژی (ازجمله شامل صنایع استخراجی، صنعت نفت، منابع و ذخایر نفت، سطح تولید نفت، نقش استخراج نفت در اقتصاد کشور، صنعت گاز، منابع و ذخایر گاز ایران، نقش صنعت گاز در اقتصاد ایران، و صنایع پتروشیمی و آب و برق)، صنعت و واحدهای صنعتی (ازجمله شامل سابقه فعالیت صنعتی، صنایع سنتی و دستی، صنایع نوین، آغاز صنعتی شدن و گسترش صنایع نوین، انواع واحدها و پهنه‌بندی صنایع، صنایع سنگین، ماشین‌آلات صنعتی، اتومبیل‌سازی، صنایع سبک، صنایع غذایی، صنایع لوازم خانگی، صنایع شیمیایی و دارویی، صنایع چوب و سلولزی و صنایع الکترونیک) و خدمات، حمل و نقل و بازرگانی (ازجمله شامل راهها و حمل و نقل، تجارت و بازرگانی، بازرگانی داخلی و خارجی، بانکها و مؤسسات مالی‌ـ اعتباری، کمیت و کیفیت صادرات و واردات، و بیمه).

جلد ضمیمه «جغرافیای جامع ایران» هم شامل: فهرست‌ها و پیوست‌ها (شامل فهرست تفصیلی مطالب، فهرست اعلام، فهرست نام اشخاص، فهرست نام جای‌ها، فهرست نام مؤسسات و نهادها، فهرست جدول‌های آماری، فهرست اسناد، و فهرست نقشه‌ها) است.