سلطنتی که توسط مجلس منقرض شد...

« .... مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت انقراض سلسله قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می نماید، تعیین تکلیف حکومت قطعی موکول به نظر مجلس موسسان است که برای تغییر مواد 36ـ 37ـ 38 ـ 40 متمم قانون اساسی تشکیل می شود....»

مجلس پنجم شورای ملی (22 بهمن 1302 تا 22 بهمن 1304 ش) یکی از ادوار مهم مجلس شورای ملی به شمار می رود که با تصویب الغای سلطنت قاجاریه زمینه را برای روی کار آمدن سلسله پهلوی مهیا کرد. با ظهور این سلسله در ایران تحولاتی اساسی در ساختار جامعه ایرانی پدید آمد. از این رو چگونگی این رویداد و عملکرد نهادهای تاثیرگذار در ایران آن عصر در این موضوع حائز اهمیت بسیار می باشد. با توجه با مقابلۀ نیروها و آرمان هایی که ایران را در سال های پس از کودتای 1299 به سوی حاکمیتی دو گانه سوق می داد، مجلس پنجم اهمیت و حساسیت ویژه ای داشت. مجلس بی تردید خاکریز اصلی نبرد و مهمترین نهاد قانونی کشور بود که می توانست نوع و ساز و کار تغییر نظام سیاسی کشور را روشن نماید. بنابراین نیروها و جریان های سیاسی فعال و متعارض جامعه تلاش می کردند با کسب اکثر کرسی های مجلس، توان خود را برای انجام تحولات سیاسی مورد نظرشان افزایش دهند. آزادی خواهان در تلاش بودند تا اکثریت مجلس در دست طرفداران نظام مشروطه باشد تا با کمک آنها نظام سیاسی موجود که حاصل زحمات طاقت فرسا و جانفشانی های بسیار بود از تبدیل یا دگرگونی بنیادین مصون بماند و از خطر فروپاشی کامل یا قلب ماهیت رهایی یابد. تجددگرایان نیز که امید خود را از کامیابی نظام مشروطه در شکل موجود آن از دست داده بودند، می کوشیدند به منظور ایجاد دگرگونی های اساسی در نهادها و ساختارهای سیاسی ـ اجتماعی کشور در مجلس ترکیبی تندرو و هوادار اصلاحات پدید آورند. آنان سرسختانه از تحقق حاکمیت متمرکز ملی که در نظامهای سیاسی مبتنی بر جمهوریت یا دیکتاتوری منور تجلی می یافت، دفاع می کردند تا به کمک آن کشور را از شر ناکارآمدی نظام مشروطه و پراکندگی قدرت و از دست پادشاهی بی عرضه و نهادهای فرسوده و نخبگان آلوده و ناتوان برهانند.

مداخله دولت در انتخابات مجلس که از دوره چهارم آغاز شده بود، در گسترده ترین سطح در انتخابات مجلس پنجم ادامه یافت. انتخابات که باید در اول فروردین که سه ماه از عمر مجلس چهارم باقی بود، برگزار شود به 24 فروردین موکول شد. ادامه تاخیرها و اهمال دولت ممکن بود رفته رفته برگزاری انتخابات را تا پایان عمر مجلس به تعویق اندازد و در نتیجه سر رشته همه امور منحصراً در اختیار رضاخان قرار گرفته و او نیز به شکل دلخواه آن را به انجام رساند. در عمل نیز چنین شد، انتخابات تهران هنگامی که مجلس چهارم هنوز فعالیت داشت، انجام پذیرفت، اما انتخابات در نقاط دیگر پس از مهلت مقرر و پایان گرفتن مجلس چهارم و اغلب به دست فرماندهان لشکر و فرمانداران نظامی و گروههای متنفذ وابسته به رضاخان صورت گرفت. بنابراین به غیر از نمایندگان تهران و برخی از شهرها که در دوره ریاست وزرایی مشیرالدوله و مستوفی الممالک انتخاب شدند، بقیه انتخابات مجلس در سراسر کشور، مستقیم یا غیر مستقیم با کمک نظامیان صورت پذیرفت. در نتیجه اکثریت نمایندگان از طرفداران جدی سردار سپه بودند.

سرانجام طرح انقراض قاجاریه با هشتاد رای موافق از هشتاد و پنج رای ماخوذه به تصویب رسید. نمایندگانی که به طرح یاد شده رای منفی دادند با ترک صحن مجلس در رای گیری حضور نیافتند عبارت بودند از: مدرس، مستوفی الممالک؛ موتمن الملک، مشیر الدوله، مصدق، تقی زاده، حسین علاء، دولت آبادی، زعیم کاشانی، آشتیانی، محیی الدی شیرازی و ملک الشعرای بهار.

مجلس پنجم مجلس شورای ملی ( 1304ـ 1302)  با تصویب قانون الغای سلطنت قاجاریه، یکی ازمهمترین تصمیمات تاریخ مجلس شورای ملی را رقم زد. فعالیت نمایندگان اقلیت واکثریت این دوره و واکنش آنها در برابر حوادث و وقایعی که طبق طرح و نقشه رخ می داد، تاثیر قابل ملاحظه ای در آینده سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ایران گذاشت. اکثریت مجلس پنجم که هوادار رضاخان بودند از نمایندگان ائتلافی فراکسیون تجدد (حدود  40 نفر) و فراکسیون سوسیالیست(حدود 14 نفر) تشکیل می شدند. اقلیت مجلس که شامل  ده تا پانزده نفر به رهبری سید حسن مدرس بودند، با درک اهداف رضاخان به مخالفت با برنامه های او می پرداختند.در فرایند قدرت گیری رضاخان و تحقق نیات او برای الغای سلطنت قاجاریه و تاسیس حکومت پهلوی، مجلس نقش بی بدیلی ایفا کرد. شیوه هایی که هواداران رضاخان برای عملی کردن برنامه های خود به کار بردند و نحوه ابراز مخالفت اقلیت مجلس در این فرایند بسیار مهم بود چرا که بدون حمایت مجلس  رضاخان حداکثر موفق به انجام یک کودتا علیه سلطنت قاجاریه می شد اما حمایت اکثریت هوادار او در مجلس پنجم موجب شد که این اقدام زیر لوای مشروعیت قانونی و به ظاهر بر اساس تقاضای مردم نقاط مختلف کشور صورت پذیرد. این تصمیم مهم بر سرنوشت مجالس بعدی نیز فوق العاده تاثیر گذار بود وموجب گردید. مجالس فرمایشی بعدی در دوران دیکتاتوری از انجام وظایف قانونی خودکه دفاع از حقوق مردم بود، عاجز بمانند.