سفرنامه یه‌ناگا تویوکیچی در ایران و آناطولی

در معرفی این کتاب عنوان شده است: یه‌ناگا تویوکیچی (۱۸۶۲-۱۹۳۶) که از نخستین دانشجویان ژاپنی بود که تحصیلات عالی را در دانشگاه‌های خارج گذراند، پس از بازآمدن به ژاپن به تدریس در دانشگاه‌ها پرداخت و سپس در بنگاه دارویی تایوان (که پس از جنگ روس و ژاپن و از سال ۱۸۹۵ زیر حکومت ژاپن درآمده بود) مأمور بررسی وضع تریاک شد؛ و در این شغل بود که در سال ۱۸۹۹ برای بررسی و شناسایی راه‌های قاچاق تریاک به تایوان، و به‌طور کلی تدبیر سیاست تازه‌ای برای وارد کردن و تأمین کم‌هزینه‌ترِ تریاک مورد نیاز تایوان، به غرب آسیا ایران و ترکیه آسیایی یا آناطولی سفر کرد، و در مسیر بازگشتنش به ژاپن وضع تولید و صدور تریاک در عربستان و هندوستان و برمه را نیز بررسید. یه‌ناگا روز 24 ژوئیه از راه دریا به بندر بوشهر، و از این‌جا از مسیر شیراز و اصفهان و قم در تاریخ 10 سپتامبر به تهران رسید. او پس از سفری دَه‌ماهه، در ماه مارس سال ۱۹۰۰ به تایپه بازگشت و نتیجه تحقیق خود را در گزارشی به فرمانروای کل لشکری ژاپن در تایوان تسلیم کرد. یه‌ناگا گزارش‌های سفر خود را در نامه‌هایش برای کوکُو‌مین شیمبوُن (روزنامۀ ملّت) در توکیو نیز می‌فرستاد، که به عنوان سفرنامه او چاپ شده است. نامه‌های دوم تا پنجم مربوط به ایران است. او در این کتاب نمایی کلی از تاریخ، اقتصاد، سیاست، فرهنگ، و زندگی اجتماعی معاصر ایران براساس مشاهدات شخصی، مستقیم و صادقانه خود به دست داده است.

یه‌ناگا در سفرنامه‌اش (روز 19 ژوئیه، میان سفر دریایی به بوشهر) بادهای موسمی و هوای توفانی دریا، آزار پشه‌ها، و منظره کراچی و گواتر و مسقط را که از آن‌جا گذشت، وصف کرده است. در بخش دوم سفرنامه‌ (روز 13 اوت، در راه شیراز) از وضع جغرافیایی و اقلیمی فارس و آب و هوای آن، و حال و رفتار مأموران ایرانی سخن گفته است. در بخش سوم (روز 31 اوت، در اصفهان) از سفر خود از شیراز به اصفهان و وضع محقّر منزلگاه‌های میان راه نوشته، و گفته است که ایرانی‌ها مردمی‌اند که می‌توانند نهایت دشواری و تنگدستی را بر خود هموار کنند. در بخش چهارم سفرنامه‌اش (تا روز 17 سپتامبر، در تهران) نوشته است که در اصفهان بیش از 10 روز ماند و وضع تولید و صدور تریاک را بررسید. او هم مانند یوشیدا، فُوروُکاوا، و فُوکوُشیما، ژاپنی‌های به ایران آمده و سفرنامه‌نوشته پیش از خود، مقام‌ها و مأموران حکومت ایران را افرادی فاسد یافت و بارها از رفتار آنان به خشم آمد.

اقامت یه‌ناگا در تهران یک هفته بود. او روز 12 سپتامبر وزیر امور خارجه را ملاقات کرد، روز 13 مظفرالدین‌شاه او را به حضور پذیرفت، روز 14 با امین‌السلطان صدراعظم دیدار کرد، و روز 16 سپتامبر هم برای خداحافظی نزد شاه بار یافت، و فردای آن از تهران به مقصد رشت، از طریق قزوین و منجیل و رستم‌آباد، روانه شد، و روز 21 سپتامبر با کشتی بخاری روسی بندرانزلی در ایران را به مقصد باکو ترک کرد.

پس از یه‌ناگا، کُوبوتا شیروء از سوی حکومت تایوان برای بررسی وضع کشت و تولید و صدور تریاک به ایران و دیگر کشورهای تولیدکننده فرستاده شد، که برگردانده گزارش او هم پیوست ترجمه سفرنامه یه‌ناگا آمده است. کُوبوتا شرحی روشن‌تر و فهرستی دقیق‌تر از تاجران عمده تریاک در ایران به دست می‌دهد.

یه‌ناگا در گزارش مقدماتی درباره کِشت، تولید، و تجارت تریاک در ایران گفته است: «در ایران کشت و تولید تریاک رو به رشد و توسعه است؛ و تریاک ایران به بازار چین راه یافته و در رقابت با تریاکِ محصول هندوستان است. تولید و تجارت تریاک کار پُرسودی است، و حکومت‌ها در سیاست‌گذاری خود این موضوع را پیش چشم دارند. سود تریاک برای خشخاش‌کاران هفت برابرِ زراعتِ گندم است. قحطی بزرگ سال ۱۲۸۸ه‍.ق. (۱۸۷۱-۱۸۷۲م.) در ایران از این‌جا پیش‌ آمد که بسیاری از زمین‌داران و زارعان به جای گندم خشخاش کاشتند.

* * *

اهمیّت سفرنامه یه‌ناگا، و گزارش سفر کُوبوتا که پیوست کتاب حاضر است، در تحقیق تازه، مستند، و روشنگری است که در آن سال‌ها درباره تریاک‌کاری در ایران، و صدور و نیز مصرف آن، انجام داده‌اند. با آن که وضع صدور تریاک از ایران و آناطولی به شرق دور کانون توجّه آن‌ها بوده، امّا به‌مناسبت به تأثیر تریاک در کشاورزی و اقتصاد و نیز مصرف افیون در ایران در آن سال‌ها هم پرداخته شده که از نظر تاریخ سیاسی و اجتماعی دارای اهمیّت است. این دو مسافر، همچون دیدارکنندگان دیگر ژاپنی که در سال‌های پیش یا پس از آن به ایران آمده‌اند، در تماس نزدیک با نمایندگان روس و انگلیس در این‌جا بوده و از رقابت سیاسی این دو قدرت و نیز اقتدار و سلطه‌ای که آن‌ها در ایران اواخر عصر قاجار داشته‌اند، یاد کرده‌اند.

* * *

این کتاب از سلسله یادداشت‌ها و روزنامه‌های مسافران ژاپنی است که در بیش از 130 سال گذشته به ایران آمده‌اند، و از ۲۵ سال پیش بتدریج به فارسی درآمده و برای نشر آماده شده است. در این سلسله تاکنون سفرنامه‌های ‬یوشیدا‬ ماساهاروُ ‮(۱۸۸۰م.)، ‬فوُروُکاوا‮ ‬نوبُویوشی‮ (۱۸۸۰م.)، ‬فُوکُوشیما، یاسُوماسا (۱۸۹۶)، اینووه، ماساجی (۱۹۰۲م)، اُوچی‌یاما ایواتارو (۱۳۲۶م.)، ‬آکی‌ئو‮ ‬کازاما (۱۳۲۹م.) ئه‮ایجی‮ ‬اینووه (۱۹۳۳ تا ۱۹۸۰م.)، و ‬آشی‌‬کاگا‮ ‬آتسوُاوجی‮ (‬۱۹۳۴م.) انتشار یافته است.

کتاب «سفرنامه یه‌ناگا تویوکیچی در ایران و آناطولی» در 220 صفحه از سوی انتشارات طهوری منتشر شده است.