سازوکار اولین انتخابات در عصر مشروطه

  با صدور فرمان مشروطیت در 14 مرداد 1285 / 14 جمادی‌الثانی 1324 / 5 اوت 1906 انقلاب مشروطیت ایران به‌ پیروزی رسید. در روز دوشنبه 13رجب 1324 مطابق با دهم شهریور 1285، نظامنامه انتخابات تهیه و برای توشیح مظفرالدین شاه ارسال شد. متن نظامنامه در19رجب 1324به امضای شاه رسید. این نظامنامه شامل 2فصل و 33ماده بود. نظامنامه، برگزاری انتخابات مجلس شورای ملی را به ‌صورت صنفی ـ طبقاتی تعیین کرده بود، و طبق ماده 1 فقط طبقات مشروحه زیر می‌توانستند داوطلب نمایندگی مجلس شوند: «شاهزادگان و قاجاریه، علما و طلاب، اعیان و اشراف، تجار و ملاکین  و فلاحین اصناف». علاوه بر آن، داوطلبان نمایندگی مجلس، باید: «زبان فارسی بدانند، سواد فارسی داشته باشند، رعیت داخله باشند، معروفیت محلی داشته باشند، داخل در خدمت دولتی نباشند، سن آنها کمتر از سی نباشد و اضافه از هفتاد سال نباشد، در امور مملکتی بصیرتی داشته باشند».

بر اساس ماده 2 نظامنامه، افراد و طبقات مشروحه زیر حق داشتند در انتخابات شرکت کرده و به ‌کاندیداهای مورد علاقه خود رای دهند: «سن اَن‌ها کمتر از بیست‌و پنج سال نباشد، رعیت ایران باشند، معروفیت محلی داشته باشند، ملاکین و فلاحین آنها باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته باشد، تجار آنها حجره و تجارت معینی داشته باشند. اصناف آنها باید اهل صنف و کار معین صنفی داشته باشند و دارای دکانی باشند که کرایه آن دکان مطابق کرایه‌های حد وسط محلی باشد».

ماده 3 نظامنامه، اشخاص و گروههای زیر را از شرکت در انتخابات (چه به‌عنوان انتخاب شونده و چه به‌عنوان انتخاب کننده)، به‌طورکلی، محروم کرده بود: «طایفه نسوان، اشخاص خارج از رشد و آنهایی که محتاج به ‌قیم شرعی می‌باشند، تبعه خارجه، اشخاصی که سن آنها کمتر از بیست‌و پنج سال باشد، اشخاصی که معروف به‌فساد عقیده هستند، ورشکسته که بی‌تقصیری خود را ثابت نکرده باشند، مرتکبین قتل و سرقت و مقصرین و آن‌هایی که مجازات اسلامی قانونی دیده‌اند و متهمین به‌قتل و سرقت و غیره که شرعاً رفع تهمت از خود نکرده باشند، اهل نظام بری و بحری که مشغول خدمتند، اشخاصی که از انتخاب نمودن به شرط زیر ممنوعند از قرار ذیل است: حکام و معاونین حکام در محل حکومت، مستخدمین اداره نظمیه و ضبطیه در محل ماموریت خودشان».

ماده 6 نظامنامه، تعداد نمایندگان هر یک از ایالات و ولایات کشور را به‌شرح زیر تعیین کرده بود: «رقم نمایندگان تهران 60تن، و در این میان، سهمیه هر یک از طبقات و اصناف به‌ترتیب زیر تعیین شده بود: «شاهزادگان و قاجاریه چهارنفر، علما و طلاب چهار نفر، تجار ده نفر، ملاکین و فلاحین ده نفر، اصناف از هر صنفی یک نفر جمعیاً سی و دو نفر می‌شود».

برای سایر ایالات و ولایات کشور هم «متناسب با جمعیت سکنه آن بلاد» 6 تا 12نماینده، به‌شرح زیر تعیین شده بود:

" آذربایجان 12نفر"

"خراسان و سیستان و تربت و ترشیز و قوچان و بجنورد و شاهرود و بسطام 12نفر"

"گیلان و طالش 6نفر"       

" مازندران و تنکابن و استرآباد و فیروزکوه و دماوند 6نفر"

"خمسه و قزوین و سمنان و دامغان 6نفر"

"کرمان و بلوچستان  6نفر"

" فارس و بنادر 12نفر"

" عربستان ، لرستان و بروجرد 6نفر"

" کرمانشاهان و گروس  6نفر "

" کردستان و همدان 6نفر"

" اصفهان و یزد و کاشان و قم و ساوه  12نفر"

" عراق و ملایر و تویسرکان و نهاوند و کمره و گلپایگان و خونسار 6نفر"

ماده 8 نظامنامه ، حداکثر نمایندگان مجلس شورای ملی را 200نفرتعیین کرده بود.

ماده 21 نظامنامه، هر دوره نمایندگی مجلس را 2 سال تعیین کرده بود.

اعضای هیئت رئیسه مجلس شورای ملی (بر اساس ماده 33 نظامنامه) برای مدت یک سال انتخاب می‌شدند و می‌توانستند با کسب اکثریت آراء نمایندگان، برای سال دوم هم، در آن سمتها باقی بمانند.

دوره اول مجلس شورای ملی بر اساس همین نظامنامه صنفی- طبقاتی (توشیح شده در 19 رجب 1324)، در 17 شعبان 1324 / 17 مهر 1285 / 7 اکتبر 1906 تشکیل شد و ‌فعالیت خود را آغاز کرد. مجلس شورای ملی دوره اول در روز 23 جمادی‌الاول 1326 / 2 تیر 1287 / 23 ژوئن 1908، به ‌دستور محمدعلی ‌شاه و توسط قزاقهای تحت‌ فرماندهی لیاخوف روسی بمباران شد و به پایان راه بدفرجام خود رسید.

پس از آنکه، در واپسین روزهای موسوم به‌ استبداد صغیر، و در 12جمادی‌الثانی 1327، نظامنامه انتخابات جدیدی موسوم به «نظامنامه انتخابات دو درجه‌ای» تدوین و تنظیم شد، نظامنامه صنفی ـ طبقاتی انتخابات منسوخ گردید. بدین ترتیب، نمایندگان دوره دوم مجلس شورای ملی بر اساس نظامنامه انتخابات دو درجه‌ای انتخاب شدند.

اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی دوره اول

1. احتشام‌الاولیاء، سیدهاشم/ ترشیز (کاشمر)

2. احتشام‌السلطنه ‌علامیر، میرزامحمودخان/ تهران

3. احسن‌الدوله، میرزاحسن‌خان/ تبریز

4. اخوی‌ تهرانی، حاج‌سیدابراهیم/ تهران

5. ادیب‌ گلپایگانی، میرزامحمدباقر/ گلپایگان

6. ارباب جمشید/ زرتشتیان

7. استرآبادی، حاج‌شیخ‌غلامحسین/ استرآباد

8. استرآبادی، حاج‌محمدتقی/ استرآباد

9. اشرف‌‌الادباء/ فیروزکوه

10. اصفهانی‌ اعتمادالملک، میرزاآقا/ آذربایجان

11. امام ‌جمعه ‌خوئی، حاج‌میرزایحیی/ آذربایجان

12. امیرسلیمانی، امیرعلی‌خان/ تهران

13. امین‌التجار کردستانی، میرزاعبدالمطلب/ تهران

14. امین‌الضرب، حاج‌حسین‌آقا/ تهران

15. آقامیرزاحسن/ تهران

16. بجنوردی، حاج‌محمدحسین/ بجنورد

17. بحرالعلوم ‌رشتی، حاج‌آقامیر/ گیلان

18. بدایت‌الله ‌میرزا/ آذربایجان

19. بروجردی (صدرالاسلام)، سیدعلی/ لرستان

20. بقال، مشهدی ‌باقر/ تهران

21. بلورفروش، حاج ‌شیخ ‌ابراهیم/ تهران

22. بنکدار، حاج‌محمدتقی/ تهران

23. بیان‌السلطنه، میرزا سلیمان‌خان/ تهران

24. بیگدلی، فتح‌الله‌ خان/ قم

25. پلوئی، حاج‌ علی‌اکبر/ تهران

26. تاجر اصفهانی، میرزامحمود/ تهران

27. تاجر دهبنده، حاج ‌محمدتقی/ تهران

28. تاجر مازندرانی، محمدعلی/ ساری- تنکابن

29. تبریزی، میرهاشم/ تبریز

30. تبریزی ‌مغازه، حاج ‌محمداسماعیل‌آقا/ تهران

31. تقی‌زاده، سیدحسن/ تبریز

32. تنکابنی، میرزا محمدطاهر/ تهران

33. تهرانی، شیخ‌ محمدعلی/ تهران

34. تیرفروش، حاج ‌سیدآقا/ تهران

35. ثقه‌الاسلام، حاج‌ سید محمدحسن/ فارس

36. ثقه‌السلطنه، یحیی ‌میرزا/ تهران

37. جواهری‌ اصفهانی، میرزامحمدهادی/ اصفهان

38. حاج‌ امجدالسلطان/ تهران

39. حاج‌ سیدمصطفی/ تهران

40. حاج‌ شیخ‌یوسف/ فارس

41. حاج‌ مجدالسلطنه/ تهران

42. حریری، حاج‌محمدآقا/ آذربایجان

43. حسام‌السلطان، شیخ‌حسن/ گیلان

44. حکیمی (حکیم‌الملک)، میرزا ابراهیم/ تهران

45. خیاط‌باشی، حاج‌ میرزا ابراهیم/ تهران

46. دبیرالسلطان/ تهران

47. دبیری‌ اصفهانی، حاج‌ سیداسماعیل/ اصفهان

48. دلال، حاج‌ شیخ ‌حسین‌علی/ تهران

49. رحمت‌آبادی، میرزا محمدعلی‌خان/ گیلان

50. زرگرباشی، حاج‌سیداحمد/ تهران

51. زنجانی، شیخ‌ابراهیم/ زنجان

52. سادات ‌اخوی، حاج‌سیدباقر/ تهران

53. سادات‌ اخوی، حاج‌سیدنصرالله/ تهران

54. ساعت‌فروش، حاج‌سیدمحمد/ تهران

55. ساعدالوزاره، میرزاحسن‌خان/ تهران

56. سعدالدوله، میرزاجوادخان/ تهران

57. سقط‌فروش، سیدمهدی/ تهران

58. سقط‌فروش‌ تهرانی، شیخ‌حسین/ تهران

59. سمسار، سیدمصطفی/ تهران

60. سیدجعفر/ فارس

61. سیدعلاءالدین/ شوشتر و دزفول

62. سیگاری، میرزاحسین‌علی/ تهران

63. شال‌فروش، حاج‌محمدعلی/ تهران

64. شاهرودی، حاج‌محمدتقی/ تهران

65. شمس‌الحکما، میرزا هدایت‌الله/ کرمان

66. شهاب‌الدوله، اسدالله ‌میرزا/ تهران

67. شهشهانی، حاج‌سیدعبدالحسین/ خراسان

68. شهید تبریزی، حاج‌میرزا ابراهیم‌آقا/ تبریز

69. شهیدی، شیخ‌حسین/ قزوین

70. شیخ ‌عبدالکریم/ یزد

71. شیرازی، حاج‌ امین‌التجار/ فارس

72. شیرازی، میرزا ابوالحسن‌خان/ فارس

73. صابون‌پز، حاج‌ محمدباقر/ تهران

74. صدر نطنزی ‌علائی (صدرالعلماء)، شیخ ‌محمدعلی/ نطنز

75. صدیق‌حضرت، میرزامحمدخان/ تهران

76. صراف ‌فدایی، حاج‌سیدمحمد/ تهران

77. صفا، حاج‌ میرزا فضلعلی‌آقا/ تبریز

78. صنیع‌الدوله، مرتضی‌قلی‌خان/ تهران

79. طبیب، میرزاحسین/ قزوین

80. علاقبند، حاج ‌شیخ ‌حسن‌علی/ تهران

81. عمادالاسلام/ یزد

82. عمیدالسلطنه، حاج‌سیدابراهیم‌خان/ شاهرود

83. عون‌الدوله، میرزااسماعیل‌خان/ تهران

84. فخرالسادات، سیدفخرالدین/ فارس

85. فرش‌فروش‌ تبریزی، حاجی‌ میرزاآقا/ تبریز

86. قاجار، شیخ‌محسن‌خان/ کرمان

87. قائنی، شیخ‌اسماعیل/ قائنات (بیرجند)

88. قوام‌السادات، حاج‌میرزا آقابابا/ قوچان

89. قوام ‌دیوان، حاج ‌حبیب‌الله/ فارس

90. کاشانی، میرزاسیدحسن‌خان/ کاشان

91. کتابفروش‌ خوانساری، میرزامحمود/ تهران

92. کرمانشاهی، حاج‌ملک‌محمد/ کرمانشاه

93. کرمانی، شیخ ‌یحیی/ کرمان

94. کرمانی، محمدعلی/ کرمان

95. کرمانی، میرزاحسن/ کرمان

96. کرمانی‌ بحرالعلوم، شیخ‌مهدی/ کرمان

97. کلانتر (شرف‌الدوله)، حاج‌میرزا ابراهیم/ تبریز

98. کلاهدوز، حاج‌ عبدالوهاب/ تهران

99. لاریجانی ‌سعیدالحکماء، سیدیحیی/ تهران

100. لاهیجی، دبیررسائل/ لنگرود ـ لاهیجان

101. لسان‌الحکماء، یحیی‌میرزا/ خراسان

102. ماهروزاده، میرزاحسین‌علی/ تهران

103. مجتهد، حاج‌میرزاعلی‌آقا/ خراسان

104. مجتهد، شیخ‌محمدکاظم/ تربت حیدریه

105. مجدالملک، امان‌الله ‌میرزا/ تهران

106. محقق‌الدوله/ تهران

107. محمدعلی‌خان/ فارس

108. مخبرالملک، محمدقلی‌خان/ تهران

109. مدرس‌ نوری، شیخ‌علی/ تهران

110. مدیرالاسلام ‌بروجردی، سیدحسین/ تهران

111. مرتضوی، حاج‌سیدمرتضی/ تهران

112. مردنگی‌ میرمطهری، میرزاسیدعلی‌نقی/ دماوند

113. مستشارالدوله، میرزاصادق‌خان/ تبریز

114. مستوفی‌الممالک، میرزاحسن‌خان/ تهران

115. مشارالملک، میرزاحسن‌خان/ تهران

116. مشاورالممالک، میرزامحمودخان/ تهران

117. مشایخی ‌خوانساری، شیخ‌ محمدباقر/ خوانسار

118. مشیرالسلطان، اسدالله ‌میرزا/ خرم‌آباد

119. مصدق‌السلطنه، میرزامحمدخان/ اصفهان (به‌دلیل کمی سن اعتبارنامه‌اش تصویب نشد)

120. معاضدالسلطنه، میرزا ابوالحسن‌خان/ تهران

121. معاون‌التجار، آقانصرالله/ کرمان

122. معتمد (معتمدالتولیه)، میرزاسیدمهدی/ شهر ری

123. معظم‌الملک، میرزااحمدخان/ تهران

124. معمارباشی ‌پنجه‌علی، استادحسن/ تهران

125. معین‌التجار بوشهری، حاج‌آقامحمد/ تهران

126. مفتخرالممالک، محمدحسن‌خان/ ساری- تنکابن

127. ملک‌المعالی، شیخ‌حسین/ گیلان

128. ممتازالدوله، میرزا اسماعیل‌خان/ اراک (عراق)

129. مهدوی (رئیس‌التجار)، رضا/ خراسان

130. مؤتمن‌الممالک، میرزاجوادخان/ بروجرد

131. مؤیدالوزاره، حاج‌محمدصالح‌خان/ کرمانشاه

132. میرزا محسن/ تهران

133. میرزا نظام‌الدین/ کاشان

134. میرعلما/ تنکابن

135. ناظم‌الاملاک، حاج ‌میرزاعلی‌نقی/ خراسان

136. ناظم‌العلماء، میرزامحمد/ نهاوند ـ تویسرکان ـ دولت‌آباد ـ ملایر

137. نانوا، حاج‌عباسقلی/ تهران

138. نائینی، میرزا مرتضی‌قلی‌خان/ اصفهان

139. نصر، سیدولی‌الله‌خان/ تهران

140. نصرالملک، حسن‌علی‌خان/ تهران

141. نصرت‌السلطان، علی‌خان/ تهران

142. نقشینه (ادیب‌التجار)، حاج‌میرزاعلی/ اصفهان

143. نقشینه (صدرالتجار)، میرزا محمدعلی/ خرمشهر (محمره)

144. نواب، حسین‌قلی‌خان/ تهران

145. وارث، حاج‌‌ محمدابراهیم/ تهران

146. وارث، حاج‌ملاحسن/ تهران

147. واعظ، حاج‌حسین‌علی/ تهران

148. واعظ‌ قمی، حاج‌شیخ‌محمود/ قم

149. وثوق‌الدوله، میرزاحسن‌خان/ تهران

150. وکیل‌الرعایا، حاج‌شیخ‌محمدتقی/ همدان

151. هراتی، سیدمحمدتقی/ تهران

152. همدانی (مقبل‌لشکر)، میرزابزرگ/ زنجان

153. یخدان‌ساز، استاد کربلائی‌غلامرضا/ تهران

154. یزدی (وکیل‌التجار)، محمد/ گیلان

155. یزدی، شیخ‌حسین/ تهران

موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران